٢٠٠٩ساڵی قوڵبونەوەی زیاتری

ئەزمەی ئابوری و گەڕانەوەی مارکس و ئەگەری شۆرشە.

عه‌بدوڵا مەحمود   

ساڵی 2008 ساڵێکی ئاوس لە ڕووداو گۆرانکاری بوو، ئەمە نە لە دنیای دوور لە ئێمە، بەڵکە لە عێراق و کوردستانیش. نەک تەنها بۆ بلۆک و قوتب و بەرە و چینێکی دیاریکراو بەڵکە بۆ هەمووان بەهەموو چین و توێژەکانەوە.

ئەژمارکردنی ڕوداوەکان و وڵات و جێگاکانیان و هەمەچەشن بوونیان. ئەژمارکردنی جەنگەکان، ڕوداوە دەستکردو سروشتیەکان، ئەژمارکردنی جەلادو قوربانیەکان،.... کارێکی سادە نییە. ڕێگە بدەن تەنها سەرخەتی گرنگترین و بەرجەستەترین رووداوەکان بە دیر نیشان بدەین کە دەزگا ڕاگەیاندنەکانی دنیا بڵاویان کردۆتەوە.

* بومەلەرزەیەک لە خواروی ڕۆژئاوای چین زیاتر لە 80000 هەزار ئینسانی لە بەین برد.
* لە پێناو دیموکراسیدا خۆپیشاندانێکی فراوانی جەماوەری لە تایلەند، گەمارۆدانی فرۆکەخانەی سەرەکی ئەم وڵاتە لێکەوتەوە کە بوو بەهۆی ئەوەی 300000 هەزار ئینسان سەرگەردان بن.
* لە پاکستانی دوای تیرۆری بۆنەزیر بۆتۆ پەرویز موشەرەف دەستی لە کار کێشایەوەو هاوسەری بۆنەزیر بۆتۆ جێگای موشەرفی گرتەوە.
* دوو میوانخانەی گەورە لە شاری بۆمبای هیندوستان کرانە نیشانەی گروپە تیرۆریستە ئیسلامیەکان، کە لانی کەم 170 ئینسان تیایدا بوونە قوربانی و کوژران.
* دزانی دەریایی سۆمالی دەیان هێرشیان کردە سەر کەشتیەکانی نێوان دەریای سور و ئۆقیانووسی هیند، چەندین کەشتیان رفاندو چەندین کەسیشیان بە بارمتە گرت.
* لە ئیسرائیل ئهود ئۆلمراید بە هۆی فەسادی مالیەوە تاوانبارکراو زیبی لیونی وەزیری خارجی ئەو ولاتە جێگای گرتەوە.
* ئاگربەستی نیوان ئیسرائیل و گروپە فەلەستینەیکان کۆتایی پێهات و ئیستا شەرو بەیەکدادانیان زۆر بە توندی بەردەوامە.
* لە رووسیا دیمتری مۆدۆف جێگای فلادیمیر پۆتینی گرتەوە. روسیا لەبەرامبەر کردەوەی جۆرجیا و داگیرکردنی ئۆستینیای خوارو، لە هەڵمەتێکی سەربازی خیرادا جۆرجیای داگیرکردو پاشان بە کەڵەگایی سەربەخۆی ئۆستینای خوارو و ئەبخازیای ڕاگەیاند.
* رادوان کاراجیچ یەکێک لە ڕابەرانی سربەکانی بۆسنە بەتاوانی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ لە دەیەی نەوەدەکان و لە جەنگی ناوخۆدا، لە پایتەختی سربستان دەستیگیر کرا.
* دوای کوشتنی لاوێک لە یۆنان لە لایەن پۆلیسەوە، خۆپیشاندان و توندو تیژی زۆرێک لە شارەکانی یۆنانی گرتەوە، زیاتر لە هەفتەیک درێژەی کیشا. کوژرانی ئەم لاوە کرایە سەکۆیەک بۆ نشاندانی نارەزایەتی و نەفرەت بەدژی وەزعی فەلاکەتباری ئابوریدا.
* فیدل کاسترۆی ڕابەری کوبا بەهۆی توش بوونی بە نەخۆشییەوە، وازی لەدەسەڵات هێناو دەسەڵاتی خۆی سپارد بە ڕائۆلی برا بچوکی خۆی.
* توندوتیژیەکانی وڵاتی کۆنگۆ زیاتر لە 300 هەزار کەسی لە مال و حالی خۆیان وەدەرنا.
* توندوتیژی لە کۆماری کینیا لەکاتی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا بەدەیان کوژراو وبرینداری لێکەوتەوە.
* دوای دەسەلاتی هەشت ساڵەی جۆرج بۆشی کور، باراک ئۆباما لە حزبی دیموکراتی ئەمریکا، لەبەرامبەر جان مەکینی رکەبەرەکەیدا سەرکەوتنی بەدەست هێناو بۆیەکەمین جار ڕەش پێستێک پۆستی سەرۆکایەتی ئەمریکای وەرگرت و گەیشتە کۆشکی سپی.
* جۆرج بۆش لە دوا سەردانیدا بۆ عیراق و لەکاتی ئەنجامدانی کۆنگرەیەکی رۆژنامەنووسیدا لەگەڵ مالکی بەر کەوشەکانی مونەتەزیر زەیدی کەوت.
* لە عیراق توافوق و سازانەکان بەسەریەکدا ڕمان و بالانسی هێزەکان گۆرانی بەسەردا هات و کێشمەکێشی دوای ئەم تێکچونی هاوسەنگی هێزە درێژەی هەیە. ڕێکەوتننامەی ئەمنی!! عیراق و ئەمریکا لەژێر ناوی ڕێکەوتنامەی کێشانەوەی هێزە بیانیەکان، مۆر کرا.
* لە کوردستان قڵشتی نێوان دەسەلات و هەردوو حزبی حاکم بەرەو قوڵبونەوە چووە، تاڵانی داهات و پاروی دەمی خەڵک درێژەی هەیە، دواین دیاری ئەم دەسەلاتە بۆ ژنان و کۆمەڵگا پەسەندکردرنی یاسای فرەژنی بوو لە پەرلەمانەکەیان.

لە رونگەی ژۆرنالیزمی بەکریگیراو مفتەخۆری بالادەستی ئیستای دنیاوە ئەمانە سەرخەتی گرنگترین رووداوەکانی سالی 2008 پیکدەهینن، لەکاتیکدا کە هەوالەکانی پیس بوونی ژینگەو ئالودەبوونی، ئاماری برسیەکان و خێڵی رۆژ لە رۆژ زیاتری بێکاران، کارەساتە سروشتیەکان، جەنگە نەپساوەکەی نیوان تیرۆرزمی دەولەتی و و نیودەولەتتی و تیرۆریزمی ئیسلامی، سەرهەلدانەوەی راسیزم، بەردانی هەوساری ئیسلامی بۆ گیانی بەشەریەت، بەرەوا لەقەلەمدانی برسیتی وەکو مافی هەژاران، بەکارهینانی منالان لە کارو بەکارهینانیان لە جەنگەکان، توندوتیژی دژ بەژنان و قەسابی کردنیان، سەرکوتی ئازادی و ئازادی رۆژنامەگەری، ئاوارەیی و تسۆنامی نەخۆشیەکانی وەکو ئایدزو شیرپەنجەو دەیان نەخۆشی تر، نەخویندەواری، ئاماری تەقینەوەکان، ئالوگۆرەکانی ژینگە، هەژاری سەرسورهینەر، گرانی... کە بەحەق رووداوی تەکاندەر و گرنگن، کەمترین ئاماژەیان پیدەکریت.

لەوەش واوەتر خەریکە گەورەترین ڕووداوی ساڵی 2008 کە سەرەتای ڕووداو ئالۆگۆری دەورەییشە، لە درێژەی خۆیدا ئاکامەکانی دەبێتە هۆی پیناسەکردنەوەی زۆرێک لە هاوکێشە سیاسی و ئایدۆلۆژی و ئابوری و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ئیدارو حکومیەکان و پەیوەندی نێودەوڵەتی تازەو سەرهەڵدانی قوتب و بلۆک بەندی تر، هۆشیارانە پەردەپۆش دەکرێت.

گرنگترین رووداو ئاڵوگۆری ساڵی 2008 ساڵی چونە ژێرپرسیاری بەرجەستە و سەرەتای دارمانی مۆدیلی ئابوری و سیاسی و ئایدۆلۆژی زاڵی دنیا بوو.
ساڵی روولە دارمانی لیبرلیزمی ریگانیزم و تاتچەریزم بوو کە لەئاکامی ناکامیەکانی نیوەی یەکەمی سالانی هەفتاکانی ناسیونال ریفۆرمیزمی" سۆسیال دیموکراسی" گرسایەوە و بە کەوتنی قوتبە بەناو سوسیالستیەکەی" بلۆکی شەرق" لە کۆتایی هەشتاکاندا جەژنی سەرکەوتنی گێرا.

ساڵی بەکردەوە داچۆرانی درۆزەبەلاحەکەی "کۆتایی هاتنی میژوو" لە جوعبەی بۆرژوازی سەرکەوتوو بو.

ساڵی سەرەتایی دارمانی ئابوری بازاری ئازاد بوو کە بە ئەزمەی لەدەستدانی متمانەی بانکەکانەوە دەستی پێکردو کێشرایە جەستەی پیشەسازی و شارەگی ئابوری زاڵی دنیا.

دوای نزیک بە چوار دەهە لە شەیپوری شیاو بوونی بازاری ئازادی بێکۆنترۆل و بانگەشەی کۆتایی هاتنی کۆتایی مێژوو لە ژێر ناوی ئەوەی کە ئەم نیزامە بەدواین ئەلگوی شیاوی خۆی گەیشتووەو مێژوو تەواو بووە، لەناودڵی ئەو مەمەلەکەتەی کۆتایی میژووی تیا راگەیەنرا، لەناو دڵی زبەلاحترین هێزی ئابوری دنیاوە، مارشی ڕەوەندی ڕوولەلێژی ئەم نەزمە لێدرا.

وەکو ژۆنالیزمی بەکرێگیراو ڕایدەگەیەنن ئەم ئەزمەیە تەنها ئەزمەیەکی مالی نییە، تەنانەت تەنها ئەزمەیەکی ئابوریش نییە، بەڵکە ئەزمەی نیزامی سەرمایەداری و سەرکردەی تا ئێستای ئەم نیزامەیە، ئەزمەی بالادەستی و سیاسی و بالادەستی ئایدۆلۆژی و ئەزمەی عملەی دۆلارە لە بۆرسەی دنیای ئێستادا.

بۆرژوازی لەهەموو گۆشەکانی دنیاوە، خەریک دەست وەرئەداتە ئابوری و بازاری ئازاد!!، وە بە ئاشکرا خەریکی داتەکاندنی کیسەی خەڵکی کریکار و بەرهەم هینەرانە بۆ ئەوەی رەوەندی داروخانی ئابوریان بەرپیبگرن و وەکو پیشەی هەمیشەییان قەرەبووی ئەزمەکە بکەنەوە. بەلام فریا ناکەون. ئەزمە لە بانقە زەبەلاحەکانەوە هاتووە لە ول ستریت وە تا لیمن برازەر سیستی گروپ و بانقەکانی ئەوروپا و لەوێشەوە دوا پەرەسەندنی یەخەگیری جەنرال مۆتۆر بووە، و لەویشەوە بەرەو نیسۆزۆی یابان و تویتاو نیسان و فۆلفۆو فۆرد کشاوە، ئێستا لەملی زوربەی کۆمپانیاکانی سەیارە ئالاوە، گەیشتووە بە رۆلز رۆیسی دروستکەری فرۆکەو... ئەزمە درێژەی هەیە بازارەکانی ئەمریکا ئەوروپاو چین و ژاپۆن و روسیاو تەنانەت ولاتانی ئاسیاو ئەفریقیا و ولاتە عەرەبیەکانی گرتۆتەوە،و هەموویان هاوریان لێهەڵساوە، کەم بونەوەی ئاستی فرۆش و نرخی سود، لەڕاستیدا نرخی تالانی روو لەدابەزینە. لەگەڵ ئەم ئەزمەیدا شەپۆلی ڕاگرتنی چەندین کارگە و نیوەراگرتنی هەزاران کۆمپانیای تر، گیرخواردنی دەیان بانک بەدەست ئەزمەوە، شەپۆلێکی بەرینی لە بێکارکردن بودوای خۆیدا هێناوە، تسۆنامی بێکارکردنەکان تائێستا زیاتر لەچەندین ملیۆنە، زیاتر لە دوو ملیۆن کریکار لە 2008 تەنها لە ئەمریکادا بێکار کراون،و پێشبینی دەکرێت ئەم شەپۆلی بێکارکردنە چەند بەرابەر ببێت. ولاتە زەبەلاحە ئابوریەکان لەهەوڵی ئەوەدان کە کاریگەری ئەم ئەزمەیە ڕەوانەی ولاتە دواکەوتوەکان و دەرەوەی خۆیان بکەن.

ئەم رووداوە کە دەستی پێکردووە لەگەڵ خۆیدا بەرامبەرکێیەکی فراوانی نێوان بۆرژوای و چینی کریکار بەدوای خۆیدا هێناوە، کێشمەکێشێکی چینایەتی فراوان کە بە واقعی دەورەیەک لە گوزر وەشاندن و پێشرەوی، مانگرتن و خۆپیشاندان، تا دەگاتە کۆنترۆلکردنی کارگە و کۆمپانیاکانی بەدوای خۆیدا هیناوە، کۆتایی سالی 2008 لێوان لێوە لە کێشمەکێشی نیوان بۆرژازی و چینی کریکار. چینی کریکار لە دژی بیکاریکردنە بەربلاوەکان، نەبونی ئەمنیەتی پیشەیی، بۆ بردنە سەری کری، و وەستانەوە بەرووی سیاسەتی ئابوری ولاتەکاندا، هاتونەتە مەیدان.

ڕێپێوانی کریکارانی کۆمپانای نیسانی یابان لەدژی دەرکردنی نزیکەی 2000 هەزار کرێکار لە ئیسپانیا. مانگرتنی شەبەکەی گواستنەوەی گشتی لە ئیتالیا،کە پاس و قیتارو میترۆکان گرتەوەو بە واقعی کۆمەلگای لە جولە خست، لەدژی نائەمنی کارو ریکەوتنە تازەکان. رێپۆانی زیاتر لە 20 هەزار کریکار لە سیئۆلی پایتەختی کۆریای جنوبی لە دژی سیاسەتی ئابوری ولات، کە کرێکارانی هیلی ئاسن و کۆمپانیای کیمیاسازی و رستن و چنین بەشداریان تیاکرد. مانگرتنی زیاتر لە 16 هەزار کرێکاری هێڵی ئاسن بۆ زیادکردنی کریکانیان، مانگرتن و لەهەندیک لە شارەکانیش لە ئەلمانیا رێپیوان و خۆپیشاندانیان بۆ زیادردنی 8% کری و بۆ وەستانەوەی لەدژی سیاسەتی بە تایبەتی کردن. رێپێوان و خۆپیشاندان لە شاری سۆفیەی بولغاریا بۆ دووەم جار لە ماوەی دووهەفتەدا لەدژی دواخستنی کرێکانیان، خۆپیشاندانی دووبارەی خەڵکی ئیسلەند لە دژی سیاسەتی ئابوری دەوڵەت دواکاری دەست لەکار کیشانەوەی حکومەت،.....تاد، چەند دیمەنێک لە ڕاوەستاوی چینی کریکارە لە کۆتایی سالی 2008 دا، لەدژی بۆرژوازی و دەولەتەکانیان. ئەم ململانی چینایەتییە گەورەترین رووداوی سالی 2008 و چونە پیشوازی ساڵی 2009 یە.

هاوکات گەڕانەوەی مارکس و ئیدەکانی و پیشوازیەکی فراوان کە لە کتیبەکانی مارکس دەکرێت. لەکاتێکدایە کە ڕاستی بۆچونەکانی مارکس بۆ نیزانی سەرمایەداری و قەیرانەکانی دەردەخات، هاوکات هەراوهۆریای ریفۆرم و چاکسازی و بانگەشەی فەردگەرایی و ئازادی وسەربەخۆی فەردی لیبرالەکان و سوسیال ریفۆرمیستەکانی، بەرەو بن بەست پەلکێش کردووە.

ئیستا کۆتایی سالی 2008 ە کە بۆرژوازی ئەمریکا لەترسی شۆرشی بیبەشان ئامادەکاری دەکات، دواین راپۆرت پێمان ڕادەگەیەنێت، سوپای ئەمریکا خۆی بۆ ڕاوەستانەوە بەرامبەر بە شۆرش ئامادەئەکات و حکومەتی نیزامی پێشنیاریکی جدیییە. رۆژنامەیPhoenix Business Journal کە رۆژی 17 سیبتەمبەر بڵاوکراوەتەوە لە بابەتێکدا ئاماژە دەدات بە سیمای ئێستای دنیا و ئەمریکا، دامەزراوەی U.S. Army War College کە یەکێکە لەو قوتابخانەی کە بالاترین دەستەی سوپای ئەمریکا تیایدا پەروەردەدەکرین لە گوزارشیکدا ڕایدەگەیەنێت کە پێویستە پننتاگۆن سەرچاوەی توانایەکانی خۆی بۆرووبەرووی بونەوەی ئەگەری شۆرش کە لەئاکامی ئەزمەی ئابوریەوە لە ڕێگادایە لە ناوخۆی ئەمریکاو دەروەی ئەمریکادا، ئامادەبکات. هاوکات لە یاداشتێکدا کە سەرۆکی سندوقی دراوی نیودەولەتی Dominique Strauss-Kahn لەهەمان بەرواردا واتە 17 دیسەمبەر هوشداری دەدات و دەلێت ئەگەر ڕێگەی خیرا نەگیرێتە بەر بۆ بەرگرتن بە ئەزمەی ئابوری ئێستا، ئەگەری شۆرش لە زوربەی ولاتەکانی دنیادا لە پێشمانە، لەوانەش واوەتر دوو لە ئەندامانی سەناو کۆنگریسی ئەمریکا باس لەوەدەکەن کە بەرپرسی خەزنەداری ئەمریکا Henry Paulson، باس لە راگەیاندنی حکومەتی نیزامی دەکات و بەرپرسانی پۆلیس لەهەموو شارەکانی ئەمریکادا ئاگادارکراون و هێواش هیواش خەریکی ئامادەکارین بۆ وەستانەوە بەدژی هەڵسانی جەماوەری خێڵی بێخانەو لانەو ئۆردوی بێکاران و بەرهەمهێنەرانی کۆمەڵگادا.

2008 ساڵی ئەزمەی ئابوری بازاری ئازاد و شکستی تاتچەریزم و ریگانیزم، سەرەتای وەجۆش کەوتنەوەی چینی کرێکار و گەرانەوەی مارکس و مارکسیزمە. ئەمە گەورەترین رووداوی نەک تەنها سالی 2008 و سەرەتای سالی 2009 یە، بەڵکە سەرەتای گەورەترین رووداوی سەدەی بیست و یەکە، ئەمە کە بەکوێ ئەگات و ڕەوتی ئەم ئاڵوگۆرە چۆن دەچێتە پێشەوەو کۆمەڵگا چ سیمایەکی تر بەخۆیەوە دەگرێت، پەیوەستە بە سەنگ و سوکی هێزی چینی کریکارو و رادەی ریکخراوبوون و یەکگرتووی بوون و ململانی لەگەل بۆرژوازی و نیزامەکەی و پراکتیکی بەکردەوەی کۆمۆنیستەکان و ...تاد.