٢٥\٧\٢٠١٥

سێ پەرتووک لە بارەی رواندز و رانانێک.

سەدیق سەعید     

نۆزدەی ئایار، وەک مێژووێک، بیرەوەریەکی سیاسیء شۆڕشگێڕی دیارە، لە مێژووی خەباتء تێکۆشانی سیاسیء نەتەوەیی خەڵکی رواندز، کە ھەمیشە، وەک ناوچەیەکی جوگرافی دیار، بە گوندو دێھاتەکانییەوە، ڕۆڵێکی دیاری لە بەرەنگاربوونەوەی ستەمی سیاسی ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی عیراق بینیوە بە تایبەتیش بە عس. لە نۆزدەی ئایاردا، بوڕکانی ڕقء توڕەیی دانیشتووانی شار، لە ئاست زوڵمء ستەمەکانی بە عسی فاشیدا، گە یشتە ئاستی تەقینەوەو لە ماوەی تەنھا ڕۆژێکدا، شاریان ئازاد کردو، دامو دەزگا داپلۆسێنەرەکانی بە عسییان ڕاماڵی. بەرھەمی ئەو ڕاپەڕینە، وێرای قوربانیدان، چونکە بێگومان ھیچ خەباتء تێکۆشانێک بێ قوربانیدان نابێت، ھاوکات بۆ ماوەی ساڵێکیش شاری رواندز ئازاد کرا. بەڵام لەوە گرنگتر، دەسکەوتی لەوە بە بەھاتر، تۆمارکردنی ڵاپەڕەیەکی دیکە بوو، لە مێژووی تێکۆشانی خەڵکی رواندزء دۆڵی ئاکۆیان، کە ھەمیشە، مەڵبەندی ھەستانەوەکانی دوای شکستء قوربانیدانء خۆڕاگری بووە، چ لە خەباتی شارء ڕێکخستنء نھێنییەکاندا، چ لە خەباتی چەکداریء شۆڕشگێڕی. ئەو ڕاپەڕینە، لە ھەڵومەرجێکدا بەرپا کرا، کە بە عس لەلوتکەی بە ھێزیء دەسەڵاتی خۆی دابوو. بەئەندازەیەک کە ھەر یاخیبوونء ھەڵگەڕانەوەیەک لە ئاستیدا، دەرەنجام بە گیانی کە سەکان تەواو دەبوو.وەلێ چونکە ئازایەتیء خەباتی سیاسی ء شۆڕشگێڕی لە پێناو ئازادیء سەربەستیدا، ھەمیشە لە خەسڵەتە دیارەکانی خەڵکی رواندزء بە تایبەتیش دێھاتەکانی بووە،ئیدی سڵیان لە ھەموو جۆرە ترسءدەرەنجامێک نەکردەوەو لە نۆزدەی ئایاردا، دژ بە ستەمەکانی بە عس ڕاپەرین.ئەو ڕاپەڕینە لە پاڵ سەلماندنی ئازایەتی دانیشتووانی شار، لە ڕۆژگارێکی یە کجار سەختء پڕ لە ترسء دڵەڕاوکێء نیگەرانیدا، ھەروەھا خەبات بۆ ژیانێکی ئازادو سەربەست،ھاوکات یەکگرتووییء ھاو ھەڵوێستی، چینء توێژەکانی شاریشی دەرخست. بەوەی کە ھەر کاتێک، مەترسی بکەوێتە سەر بوونء ژیانی ھاوشارییان،ئەوا یەکدەستء یەک دەنگ، دژ بەو مەترسیانە دەوەستنەوە. بۆیە ئەو ڕاپەرینەی رواندز، ئەوەندەی ڕەنگدانەوەی ئەو گیانە نەتەوەییء نیشتمانیەیە، ئەوەندە پەیوەست نە بوو، بە دۆخی بابەتیء ھەڵومەرجی سیاسی ڕژێم. ئامانجی ھەموو ڕاپەڕینێک، ستراتیژیەتێکە، کە ڕیفۆرمء گۆڕانکاری ڕیشەیی، لە لایەنە ھەرە دیاریەکانیەتی. ئەگەر شۆڕشء ڕاپەرینەکان بە تەنھا ببەستینەوە، بەو بارودۆخە کاتیەی کە تیایدا ئەنجام دەدرێت، ئەوا بێگومان بە ئاسایی بوونەوەی دۆخەکە، ئامانجی ڕاپەڕینەکەش نامێنێت. بۆیە ھەموو یاخیبوونێکی سیاسیء شۆڕشگێڕی، بەرھەمی ستەمء چەوسانەوەیەکی دوورو درێژی ڕژێمەکانە، بەرامبەر بە ھاووڵاتییان. ئیدی لە چرکە ساتێکی مێژوویدا،دەگاتە ترۆپکءتاکەکان ناچار دەبن قوربانی بە ڕوحی خۆیان بدەن، لە پێناو گۆڕانکاری لە بوونء ژیانیان بە ئاراستە یەکی نوێتر. خودی ڕاپەرینەکان، لە کاتی ڕوودانیاندا، لە ئاستی مێژووییء زەمینەی بابەتی، بەرھەمی ئەو زەمەنە مێژوویەن، کە ڕاپەڕینەکەی تێدا ئەنجام دەدرێ. بەڵام لە ئاستی فیکریء پاڵنەری سایکۆلۆژیءھەڵومەرجی خودی، ئەوا بەرھەمی زەمەنێکی درێژە، لە بیر کردنەوەو کەڵەکەبوونی ڕقء توڕەییء ھەوڵدان بۆ گۆڕانکاری،تا سەرەنجام دێتە کایەوە.

بۆیە من پێم وایە، ڕاپەرینی نۆزدەی ئایاری شاری رواندز، ئەوەندەی ڕەنگدانەوەی ئەو ستەمە مێژوویە بوو، کە لەو شارە دەکرا، ئەوەندە پەیوەندی بە ھێڕشی چەند خۆفرۆشێک نەبوو، بۆ سەر گوندەکانء تێکدانی خانووەکان. بەڵام ئەو کردارانە، دواجار دەکرێنە بیانووی ڕوودانی کردارێکی گەورەترء ڕووداوێکی مێژوویی گەورەتر، کە ئەو یش ڕاپەرینە، کە ئامانج تیایدا، رزگاربوونە لە دەست زوڵمء ستەمء گەیشتن بە ژیانێکی ئازادو سەربەست. کەواتە بەر لە ھەموو شتێک پاڵنەری نەتەوەییء نیشتمانی لە پشت ئەو ڕاپەڕینەی رواندز بوو. وەک چۆن لە ڕابردووشدا، رواندز زۆر جاری تر، دژ بە ستەمەکانی بە عس ڕاپەڕیوە، وەک ڕاپەرینی قوتابیانی دواناوەندی رواندزی تێکەڵاو لە ٢٨/٣/١٩٨٣. کەواتە دەکرێ بڵێین، وەستانەوە لە ئاست ستەمی سیاسیء خەبات لە پێناو ئازادیء سەربەستیدا، ھاوکات بڕوابوون بە دۆزێکی ڕەوا، کە ھەموو مافێکی نەتەوەیی ھەبێت، کە ئەویش گەلی کوردە، فاکتەری بنەڕەتی ئەو ڕاپەڕینانەبوون، کە خەڵکی رواندز لە ڕابردوودا ئەنجامیان دا، بە تایبەتیش ڕاپەرینی نۆزدەی ئایار. لەو ڕوانگەیەوە، وەک یادەوەریەکی سیاسیء نەتەوەیی، ھاوکات بەرز ڕاگرتنی ئەو مێژووە، لە ڵاپەرەکانی تێکۆشانی گەلی کورد بە گشتی ء شاری رواندز بە تایبەتی، ساڵانە لە ھەمان ڕۆژدا بە چەندین چاڵاکی جۆراو جۆر، یادی ئەو ڕۆژە بە شکۆمەندییەوە، بە بەشداری ھاوشاریان بە گشتیء بە شداربووانی ڕاپەڕینەکە دەکرێتەوە. ئەوەی بۆ ماوەی سێ ساڵە، جیاواز لە ھەموو یاد کردنەوەکانی تری ئەو ڕۆژە، لە پەراوێزی چاڵاکییەکاندا، خۆشحاڵی کردوومە وەک ھاووڵاتییەکی رواندز، چاپکردنء بڵاوکردنەوەی پەرتووکێکءدوو نامیلکەیە، لە بارەی مێژووی رواندز بە گشتی. بێگومان ئەو بڵاوکراوانە، ئەگەر لە ئاستی قەبارەو ڵاپەڕەدا بچووکبن، ئەوا لە ئاستی ناوەڕۆکء کۆمەککردنی خوێنەرء دانیشتووانی دەرەوەی رواندز، لە بارەی زانیاریی مێژووییء کلتوورییء سیاسی شاری رواندز، بایەخی خۆیان ھەیە.گرنگی ئەو بڵاوکراوانە لەوە دایە، کە ڵاپەڕەیەک لە مێژووی شاری رواندز بە سەر دەکاتەوە، بە ئامانجی ئاشناکردنی ھاووڵاتیان، بەو زانیاریانەی، کە ڕەنگە پێشتر نەیانبیستبێت. بۆیە ئەوەی بۆ ماوەی سێ ساڵە جوانییەکی دیکەو ڕەھەندێکی دیکە، بە چاڵاکییەکانی یادکردنەوەی ڕاپەڕینی نۆزدەی ئایاری شار دە دات، بڵاو کردنەوەی سێ پەرتووکە، بە ناوەڕۆکء زانیاری جیاواز، بەڵام لە پێناو یەک ناونیشاندا، کە ئەویش خزمەتکردنە بە بواری فەرھەنگیء کلتووری ئەو شارە. چونکە ھەریەک لەو پەرتووکانە، بە جۆرێک لە جۆرەکان خەرمانەیەک، دەخەنە سەر مێژووی فەرھەنگی ئەو شارە. ھاوکات دەروازەیەکی سەرەتاییش بۆ کەسانی تر، بە ئامانجی ناسینء خوێنەوەی مێژووی رواندز دەکاتەوە. بۆیە ئەگەر ناوەڕۆکی ئەو پەرتووکانە،پەیوەندییشیان بە ڕاپەرینە کەوە نەبێت، بەڵام تەنھا بڵاو کردنەوەیان لەو ڕۆژەدا،ماناو ڕەھەندی خۆی ھەیە. چونکە شێوەیەکی دیکەی بەرز ڕاگرتنی ئەو ڕووداوەیە، لە مێژووی شاری رواندز. لێرەدا، وەک خوێنەرێک ڕانانێکی خێرا، بە مەبەستی زیاتر ناساندنی ناوەڕۆکء گوتاری ئەو سێ بڵاو کراوەیە، کە لەو سێ ساڵەی دواییدا، لە یادی ئەو ڕاپەرینە بڵاو کراونەتەوە، دەکەین.

یەکەم: رواندز لە ئێستا و ڕابردوودا.

ئەم پەرتووکە ھاوڕێء برای نووسەرم (حسین مستە فا) ئامادەی کردوەو لە(١١٨) ڵاپەرە پێکھاتووە. ئەو پەرتووکە لە بیرەوەری بیستء شە ش ساڵەی ڕاپەرینی رواندز لە (١٩/٥/٢٠١٣)بڵاو کرایەوە لە ڕۆژی چاڵاکییەکانی پێنجەمین فیستیفاڵی ڕۆژی رواندز. ناوەڕۆکی ئەو پەرتووکە، کۆکردنەوەی چەندین زانیاریء ئامارە، لە بارەی مێژووی رواندز لە ڕووی کارگێریء پەروەردەییء کلتوورییەوە. بۆ ئەم مەبەستەش، نووسەر مێژووی رواندز ھەر لە سەرەتای ئۆغز بەگەوە تاکو سەردەمی بە قەزابوونەوەی باس دەکات. نووسەر لە کۆکردنەوەی زانیارییەکان، پشتی بە کە سایەتیء دامو دەزگای حکومیء فەرمانگەکانی میری بە ستوە. بۆ ئەم مەبەستەش تا ڕادەیەکی زۆر، ھەوڵیداوە، بە شێوەیەکی سەربەخۆ، لە ھەریەک لەو لایەنانە بدوێت، کە تایبەتن بە بواری جوگرافیء کارگێریء کلتووری شار. نووسەر بە کورتی، بەڵام بە پوختی، ئاماژەیەکی وردی بە ڵاپەڕەکانی مێژووی رواندز، لە ڕابردوو ئێستا داوەو گەڕاوەتەوە سەر چەندین سەرچاوە. کاک حسین، ئەگەرچی لە ئامادە کردنء نووسینی پەرتووکە کەیدا، پشتی بە سەرچاوەی کەسانی ترء داتاو ئامارء زانیاری فەرمانگە کان بە ستوە، بەڵام کۆکردنەوەی ئەو سەرچاوانەو سەرلەنوێ پێداچوونەوەیانء نووسینی پەراوێزبۆیان، کارێکە جێگەی نرخاندنء پێزانینە. چونکە کارێکی لەو شێوەیە شەونخونیء ماندووبوونی دەوێت. بەو پێیەی نووسەر، لە تەنھا پەرتووکێکدا، زانیاری چەندین سەرچاوەی جۆراو جۆری دیکەی خستۆتە ڕوو. ئەم پەرتووکەی حوسێن مستەفا، ھاوشێوەی بیبلۆگرافیایەکە، لە بارەی رواندزەو، بۆ ئەوەی ھەرکەسء خوێنەرێک مەبەستی بێت، سەرەتایەکی لە خەرمانەی دەوڵەمەندی مێژووی رواندز لە ھەموو ڕووەکانەوە دەست بکەوێت و بیخوێنێتەوە. لە پەرتووکە کەدا، ناوی بەرپرسە کارگێڕیەکانی رواندز، ئەوانەی پێشتر لە ڕووی کارگێریەوە ئەو شارەیان بە ڕێوە بردوە، لە گەڵ مێژووی بوارەکانی پەروەردەو تەندروستیء ھونەریء سیاسیء مێژووییء کلتووری، بە زمانێکی سادە خراوەتە ڕوو. کە ئاشنایەکی سەرەتاییء باش دەداتە خوێنەران. ئەوەی لە ناوەڕۆکی ئەو پەرتووکە دا ھاتووە، کۆکراوەیەکی زانیارییەکانە، لە بارەی فەرمانگە کانی رواندزء لایەنی جوگرافیء کارگێڕی. تا ساڵی دوو ھەزارء سێزدە، کە ڕێکەوتی بڵاوبوونەوەی پەرتووکەکەیە لە نۆزدەی ئایار. بۆیە دەبێ دوای چەند ساڵێکی تر، ناوەڕۆکی ئەو پەرتووکە، بە کۆمەڵێک زانیاری دیکەی جیاواز، چاپء بڵاو بکرێتەوە. چونکە بە شێکی زۆری ئەو داتاو ئامارانەی ئاماژەیان پێکراوە، دوای چەند ساڵێکی دیکە، گۆڕانیان بە سەر دادێت. وەک: ژمارەی قوتابیانء گۆڕانکاری لە بەرپرسە کارگێڕییەکانی شارء ژمارەی دانیشتووانء بواری ڕۆژنامەنووسیء بوارەکانی دیکەی خزمەتگوزاری. ئومێدەوارم ھاوڕێم حسێن مستە فا، بتوانێت لە داھاتوودا، سەرلە نوێ ئەو بیبلۆگرافیایە، بە کۆمەڵێک زانیاری دیکەو ناوەڕۆکێکی دیکەی دەوڵەمەند، چاپء بڵاو بکاتەوە. لە گەڵ ئەوەشدا،تێبینی ئەوەم کرد، کە لە دیاریکردنی سنووری جوگرافی شاری رواندز لە ڵاپەڕە بیستء دوو، نووسەر ئاماژەی بە گشت لایەکان داوە، تەنھا خۆر ئاوای شارەکە نەبێ لە ڕووی جوگرافییەوە، کەخۆر ئاوای رواندز چ ناوچەو شوێنێکە. ھاوکات نووسەر، لە ڕێزبەندی ئاماژە کردن بە فەرمانگەو بنکەکانی رواندز، لەڵاپەرە بیستء سێی پەرتووکەکە، ناوی یانەی وەرزشی رواندزی لە بیرچووە.ئەگەر چی لە بەشی دوایی پەرتووکەکە بە کورتی ناوی ھێناوە. بەڵام گونجاوتر بوو، لە ڕێزی فەرمانگەو بنکەکانی شار ناوی بھاتبا. ھاوکات بە پێی زانیارییەکانی من، ئەو کاتەی ڕاپەڕینی قوتابیان ڕوویداوە، قوتابخانەی دواناوەندی رواندز(تێکەڵ)بووە. واتە ھی کوڕانء کچان. نەک دواناوەندی رواندزی کوڕان وەک ئەوەی نووسەر ئاماژەی پێکردووە.دیارە ئەمە پەیوەندی بە مێژووەوە ھەیە، بۆیە دەبێ وەک خۆی ئاماژەی پێبدرێت. بێگومان ھەوڵء ماندووبوونی کاک حسین بەو پەرتووکەوە دیارە، بۆیە جگە لە دەست خۆشانە، وەک خوێنەرێک ھیچی ترم بۆی نییە. پەنا بە خوا لە ئاییندەدا بە پێی دەرفەت، بە درێژی لەو پەرتووکە دەدوێین.

دووەم: شارەکەم بناسە.

ئەم پەرتووکە بچووکە کە لە شێوەی نامیلکەیەکدایە، لەلایەن ھاوڕێم(مامۆستا دادیار ئازاد)ەوە لە دووتوێی (٤٠) ڵاپەڕەو، بە دیزایینێکی ڕەنگاو ڕەنگء جوانء بە ھەرسێ زمانی کوردیء عەرەبیء لاتینی، نووسراوە. ئەم نامیلکەیە، لە بیرەوەری بیستء ھەفتەمین ساڵیادی ڕاپەڕینی رواندز لە ڕێکەوتی(١٩/٥/٢٠١٤) بڵاو کرایەوە. ناوەڕۆکی ئەو نامیلکەیە، گوزەرێکی خێرایە بە ھەڵکەوتەی ڕواندو شوێنی جوگرافیء کە مێکیش باس لە مێژوو، فەرمانگەکانی شار دەکات. وێرای بە کورتی باسکردن لەبواری ڕۆژنامەنووسیء ڕۆشنبیریء ھونەری شار. جگە لە ئاماژە کردن بە ڕاپەڕینەکانی شارو دواتریش چەند وێنەیەک. ئەو بەرھەمەی مامۆستا دادیار،ھاوشێوەی ڕێبەرێکی گەشتءگوزاریء شوێنەوارییە، بە مەبەستی ناساندنی شار. چونکە زانیارییەکی زۆری تێدا نییە، وەک پەرتووکەکەی کاک حسێن. ئەم نامیلکەیە، گرنگی لەوە دایە، کە ھەموو کەسێک دەتوانێ وەک ڕێنوێنیەکی سەفەر، بۆ ئەو شارە ھەڵیبگرێت. بۆ ئەوەی زانیارییەکی سەرەتایی لە بارەی رواندزەوە ھەبێت. دیارە بە ھۆی بچووکیء کەمی ڵاپەڕەکانی بڵاو کراوەکە، نووسەر نەیتوانیوە، ناوەڕۆکی بابەتەکەی درێژ بکاتەوە، یاخود خۆی مەبەستی نەبووە. بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا، دیزایینء لایەنی ھونەری چاپکردنی نامیلکەکە، ھێندە جوانء سەرنج ڕاکێشە، کە لە کاتی خوێنەوەیدا، سەرنجی خوێنەر ڕادەکێشن. بەڵام لێرەدا تێبینیەکی گرنگ ھەیە کە دەبێ ئاماژەی پێ بکەین، ئەویش ئەوەیە، بە شێک لەو زانیاریە گشتییانەی لە بارەی رواندزەوە باسکراون، لە ڕووی مێژووییء بابەتەوە، لە گەڵ ھەمان ئەو زانیارییانە یە کناگرنەوە، کە لە پەرتووکەکەی کاک حسێن باسکراون. جا نازانم ھۆکارەکەی چییە. پێویست دەکات، ئەو زانیارییانە لە ڕووی مێژووییەوە یەک بخرێن. تاکوسەرلە خوێنەر نەشێوێنن. بۆ نموونە: لە پەرتووکەکەی کاک حسێندا، ناوی رواندز مێژووێکی ھێندە کۆنی نییەو نا گەڕێتەوە پێش ھەزاری کۆچی، بەڵام لە نامیلکەکەی مامۆستا دادیاردا،ئەم شارە لە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین، پایتەختی دەوڵەتی مەساسیر بووە. لە پەرتووکەکەی کاک حسێندا، رواندز نزیکەی سەد کیلۆمەتر لە ھەولێر دوورە، بەڵام لەوەی مامۆستا دادیار سەدو چوار کیلۆمەتردوورە. لە پەرتووکەکەی کاک حسێندا، رواندز نزیکەی ھەزار مەتر لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە. بەڵام لە نامیلکەکەی مامۆستا دادیار، زۆرتر لە ھەزار مەتر، واتە ھەزارء شەش مەتر بەرزە. لە پەرتووکەکەی کاک حسێندا، رواندز لە ساڵی ١٩٢٢خراوەتە سەر لیوای ھەولێر، بەڵام لەوەی مامۆستا دادیاردا، لە ساڵی ١٩٢٣خراوەتە سەر لیوای ھەولێر. لەپەرتووکەکەی کاک حسێندا، ژمارەی دانیشتووانی شار، بە دوانزە ھەزار کەس خەمڵێنراوە، بەڵام لە نامیلکەکەی مامۆستا دادیار، ژمارەی دانیشتووانی شار، بیست ھەزار کەسە. لە نامیلکەکەی مامۆستا دادیاردا، تورکەکان لە ساڵی ١٩٢٢ (ڕەمزی بە گ)یان کردۆتە قایمقامی رواندز،بەڵام ناوی ئەو قایمقامە، لە لیستی ناوی بەرپرسە کارگێڕییەکانی شار، لە پەرتووکەکەی کاک حسین نەھاتووە. کە ئاماژەی بە ناوی سەرجەم قایمقامەکان کردوە.ئەگەر بە ناوێکی تریش ئاماژەی پێکرابێت، ئەوا دەبوو لە نێوان دوو کەوانە دا ڕوونبکرێتەوە. وێرای ئەمانەش لە ھەردوو پەرتووکەکەدا، ژمارەی گوندەکانی سنووری قەزای رواندز بە پەنجا گونددەستنیشانکراون. بەڵام بە پێی زانیارییەکانی من، لە سنووری یەکەی کارگێڕی قەزای رواندز، چلء دوو گوند ھەیە.،ئەمانە بەشێک بوون، لەو جیاوازیە مێژوویانەی لە نێوان ھەردوو پەرتووکەکەدا، بەرچاوم کەوتن.کە دەکرێ لە داھاتوودا، ئەو زانیارییانە، بەمەبەستی دڵنیایی زیاتر لای خوێنەر، پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت.

سێیەم: ڕاپەڕینی رواندزێ.

ئەم بڵاوکراوەیە، کە لە شێوەی نامیلکەیەکدایەء لە (٧٠) ڵاپەڕە پێکھاتووە، لەلایەن برای نووسەر ھاوڕێم(حسن مستەفا)ەوە نووسراوە. ئەمساڵ لە بیرەوەری بیستء ھەشتەمین ساڵڕۆژی ڕاپەڕینی رواندز، لە ١٩/٥/٢٠١٥بڵاوکراوەیە. بایەخی ئەو پەرتووکە لەوەدایە، کە تایبەتە بە ڕاپەڕینی رواندز، لە ساڵی ١٩٨٧واتە ناوەڕۆکی پەرتووکەکە، تایبەتە بە و ڕووداوە سیاسیء شۆڕشگێڕییە، لە مێژووی رواندزو وەک دوو پەرتووکەکەی تر، نەچۆتە سەر لایەنەکانی دیکەی شار. ئەوکارەی کاک حسن، بە یەکێک لە کارە ھەرە گرنگء جوانەکان دادەنرێت، کە ئەمساڵ لە پەراوێزی یادکردنەوەی ڕاپەڕینەکە، وەک ھاوشارییەکی نووسەر یەکجار خۆشحاڵی کردم. چونکە یەکمجارە، ڕاپەڕینی رواندز، لە ڕووداوێکی مێژوویی گێڕدراوەوە، بکرێتە دەقء نووسین. بە پێی زانیارییەکانی من، ئەم نامیلکەیە، تاکە پەرتووکی بڵاوکراوەی تایبەت بە و ڕاپەڕینەیە، کە بە درێژایی بیستء ھەشت ساڵی ڕابردوو، نووسرابێت. لە دوو توێی ئەو نامیلکەیەدا، نووسەر بە وردی لە ھۆکارەکانی ئەو ڕاپەڕینەو، کاتء ساتی ئەنجامدانیء ناوی شەھیدەکانء بە شداربووانی ڕاپەڕینەکە دواوە. وێرای ئەمەش لە ڕووی مێژوویەوە، باسێکی کورتی لە بارەی دەرەنجامەکانی دوای ئەو ڕاپەڕینەو، پەلاماری بە عس بۆ سەر شارء ئەنفالکردنی ھەژدە ڕۆلەی شار، لە بەرە بەیانێکی زوو کردوە. نووسەر، بە پشت بە ستن بە چەندین سەرچاوەی زانیارییەوە، بە تایبەتیش کە سەکان، دە گەڕێتەوەئەو چرکە ساتانەی ڕاپەڕینەکەی تێدا ئەنجام دراوە. ھەروەھا ھێڕشی سەربازی دوژمن بۆ سەر ناوچەکەو ھەوڵدان بۆ تێکدانی خانوەکان، بەر لە تەقینەوەی بوڕکانی توڕەیی جەماوەر. وێرای گێڕانەوەی ئەو ڕۆژانە بە نووسین، لە کۆتایی نامیلکەکەدا، نووسەر لە دوو پاشکۆی جیاوازدا، ناوی ئەنفالکراوانء داواکراوانی شار، لە لایەن دادگای بە ناو شۆڕشی بەعسەوە، لە گەڵ چەند دیکۆمێنێکء وێنەی شەھیدەکانی بڵاو کردۆتەوە. ئەو بەڵگەنامەی بەعس، کە نووسەر لە پەرتووکەکەی جارێکی تر بڵاویکردوونەتەوە، بایەخێکی گرنگی مێژووییء دیکۆمێنتاریان ھەیە. چونکە بەڵگەی ئاشکرای ئەو تاوانەی بە عسە، بەرامبەر بە قوربانییەکان. تا ئەو بەڵگەنامە نەدۆزرانەوە، دایکء باوکی زۆر لەو شەھیدانە، ھەمیشە چاوەڕوان بوون، سۆڕاغێکء ھەواڵێکیان بزانن. ئەگەرچی دڵنیاشبوون لەوەی کە نەماون. وێرای ئەمەش ئەو بەڵگانە، ڕەھەندێکی یاساییء دادگاییان ھەیە، لە بارەی تاوانی شەھیدکردنی ئەو زیندانیانە. بەوەی کە دەتوانرێت، ھەم لە ڕووی نێوخۆییەوە، ھەمیش لە ئاستی دەرەوە، وەک بەڵَگەیەکی یاسایی، بۆ ساغکردنەوەی تاوانێکی دیکەی بەعس، بخرێنە ڕوو. ئەو نامیلکەیە، سەرجەم ئەو زانیاریە پەرتبوانەی لە دوو توێی گوتارێکی پوختدا، لە بارەی ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٨٧ی رواندز، کە پێشتر باسدەکران، کۆکردەوە. چونکە لەمەودوا،ھەر کەسێک مەبەستی بێت، دەتوانێت بە خوێنەوەی ئەو پەرتووکە، زانیاری لە بارەی ئەو ڕاپەڕینەوە دەستبکەوێت. دەبوو زۆر زووتر، ئێمە مانان کارێکی لەو شێوەیەن بکردبایە. بۆیە ئەو کارەی کاک حسن، جێگەی نرخاندنء ستاییشکردنێکی زۆرە. ھاوکات وەفاو پێزانینێکیشە بۆ قوربانییەکان. لێرەدا دەمەوێ ئاماژە بە دوو لایەنی گرنگی ئەو پەرتووکە بکەم، کە وەک خوێنەرێک لە کاتی خوێنەوەی کەوتنە بەر چاوم، ئەوانیش، یەکەم: زمانەکەیەتی، دووەم: خۆبواردنە لەکەوتنە ژێر کاریگەری سیاسی ئەو ڕووداوە، لە گێڕانەوەی ئەو مێژووە. کاک حسن، بەو پێیەی بە شێوەزاری رواندزیان ئەو پەرتووکەی نووسیوە، لە کاتی خوێنەوەیدا، خوێنەر، بە تایبەتیش رواندزییەکان، چێژێکی تایبەتی لە خوێنەوەی وەردەگرن. چ زمانی نووسینی پەرتووکەکە، چ ناونیشانە کەی واتە (ڕاپەڕینی رواندزێ) مۆڕکی شێوەزاری رواندزیان، لە ڕووی زمانەوانییەوە پێوە دیارە. کاک حسن مەبەستی بووە، وەک خۆی خۆرسکانە، ئەو ڕووداوە بێ ھەموو جۆرە ڕتوشکردنێک بگێڕێتەوە. ھەربۆیەشە بە زمانی رواندزیان، پەرتووکەکەی نووسیوە. لەلایەکی ترەوە، نووسەر ھوشیارانەو بە ئاگاییانە، لە نووسینەوەی ئەو ڕووداوە، خۆی بواردوە لە ھەموو جۆرە ئایدۆلۆژیاء کاریگەری سیاسیء حزبیانەی ڕووداوەکە. بۆیە بە درێژایی پەرتووکەکەی، لە تاکە یەک شوێنیش ھەست ناکەین، نوسەر کەوتبێتە ژێر کاریگەریەتی ڕەھەندی حزبیانەی ئەو ڕاپەڕینە. بە پێچەوانەوە، نووسەر ڕاپەڕینەکە، بە دەسکەوتی کۆی دانیشتووانی شار دەزانێت. ئەو بێلایەنیە لە باسکردنی مێژووی ڕاپەڕینەکە، خەسڵەتێکی جوانی پەرتووکەکەیە.چونکە زۆر جار ھەوڵئەدرێت، مۆڕکێکی حزبیانە، بەو ڕووداوە بدرێتء بکرێتە ڕاپەڕینی ھێزێکی دیاریکراوبە نموونە. لە کاتێکدا، خودی ئەو ڕاپەڕینە، سەرچاوە کەی بە تەنھا، تەقینەوەی بوڕکانی ڕقء توڕەیی چەند ساڵ کەڵەکەبووی دانیشتووانی شار بوو، بە ڕووی جەلادەکانی بە عسدا. لە کۆتاییدا، وێرای دەستخۆشانەم، بۆ نوسەری ھەرسێ پەرتووکەکە، دە مەوێ ئاماژە بەوەش بدەم، کە بەرگی ھەر سێ پەرتووکەکە، بە بیرۆکەیەکی ھونەریانەی جوان، لەلایەن ھونەرمەندی پەنجە ڕەنگین(تیب معتسم) نەخشەسازی کراون.
 

sadiqrwandze@yahoo.com