١٨\٣\٢٠١٦

سەرنجێک لەسەر کلتوور و رەهەندەکانی بەرەوپێشچوونی.

ناودار زیاد       

‎ کلتوور بەشادەماری سەرەکی کۆمەڵگە دادەنرێت. بەو پێیەی سەرلەبەری لقەدەمارەکان لەو دەمارە سەرەکییە خوێن وەرئەگرن و جیائەبنەوە. لێرەدا مەبەست لەگرێدانەوەی هاوبەندی خوێن لەگەڵ ڕەسەنایەتیدا کەپەیوەندیدارە بەئەسڵ ونەسەب و ڕەچەڵەکەوە زیاتر بۆ ئاماژەدان بەو واتاو دەلالەتەیە کەدەتوانین کلتوورێک بەڕەسەن یاخود ناڕەسەن و پاشکەوتەو ئاسیمیلاسە ناوزەند بکەین. کەواتە دەبینین ڕەسەنایەتی و پاکێتی و سەربەخۆیی کۆمەڵگە بەتوندی گرێدراوی کلتوورێکی دەوڵەمەندو بەهێزە. ئەمەش سەرباری پەیوەندیداری بەئایین و سیاسەت و ئایدۆلۆژیاوە بەڵام لەکانیاوی زمان، فەرهەنگ، فۆلکلۆر، خواردن و بۆنەو نەریت و ڕێوڕەسمی میللی و نەتەوەیی و ناوچەیی و خێزانییەوە هەڵئەقوڵێ و سەرچاوەئەگرێت.

‎کلتووری هەر میللەتێک پێویستی بەپاراستن و دەستپێوەگرتن هەیە، بەتایبەت لەم سەردەمەدا بەهۆی کارتێکەری فاکتەرەکانی بەجیهانییبوونەوە تەوژمێکی بەرفراوانی کلتوورە زاڵ و باڵادەستەکان لەپێشڕەویدایەو ئەگەر بەریان پێ نەگیرێ ئەوا مەترسی خۆسەپاندنیان بەسەر کلتووری هێرش بۆکراودا ئەگەرێکی حەتمی و چاوەڕوانکراوە. زیندووترین نموونەی ئەم دیاردەیە کلتووری کۆمەڵگەی باشوری کوردستانە لەبەردەم تەوژمی کلتووری ووڵاتانی سەردەست و بیانییدا.

‎ڕەهەندێکی دیکە کەلەلێکۆڵینەوەی تۆژەراندا دەرکەوتووە ئەوەیە هیچ کلتوورێک لەکلتوورێکی دیکە باڵاتر، بەرزتر، چاکتر، گونجاوتر، جوانتر نییە. بەڵکو هەر کلتوورێک بەرهەمی کۆی خوخدەوکەڵکەڵە، حەزویست، دۆزینەوەو داهێنان، خۆشی و ناخۆشی، هزرو باوەڕەکانی گروپێک یان چەند گروپێکی دیاریکراوە، کەبەهۆی زمان و نوسین و چالاکی هەمەجۆرەوە لەپڕۆسەیەکی دوورودرێژدا لەدایک دەبێ و گەورەدەبێ، کەلەدەرئەنجامدا لەفۆرم و قالبەکانی هونەر،موزیک وگۆرانی، پەندو قسەی نەستەق و حەکایەت، جل وبەرگ و خواردن، شانۆو هەڵپەرکێ و سەما، بۆنەو ڕووداوە هاوبەشەکان، ژانرەکانی ئەدەب،،، هتد بەدیاردەکەوێ و خۆی نمایش ئەکات. ئیتر لێرەوەیە بەهای کلتووری تایبەت و سەربەخۆ لەدایک ئەبێ کەئەرکی پاراستن و دەستپێوەگرتن و بەرەوپێشبردنی دەبێتە بەرپرسیارییەتییەک، ئەم بەرپرسیاریەتیەش ئەركێکی کۆمەڵایەتی و سروشتییە چونکە جگەلە پابەندی و وابەستەییەکی مێژوویی و ڕیشەیی قوڵ هیچی دیکە نییە.

‎وەک ئاشکرایە لەمپەڕو بەربەستی سەرەکی لەبەردەم گەشەسەندنی کلتووریدا بریتییە لەهێشتنەوەی کلتوور لەقاڵب و چوارچێوەیەکی بەرتەسک و ڕەنگڕێژکراودا بەپاساوی پاراستنی کلتوورییەوە. فاکتەرو هۆکاری هەرە گرنگ بەدیاریکراوی خۆی دەبینێتەوە لە ئایین، مێنتەڵێتی خێڵ و عەشیرەت، کلتووری حزبی سیاسی خۆسەپێن، ڕەگەزی نێر. ئەم حاڵەتەش زیاتر لەو کاتانەدا ڕووئەدات ڕووبەڕووبوونەوەو بەرهەڵستی دروست ئەبێ بەهۆی پێکدادان و ناکۆکی توند لەسەر بەهاو بەرژەوەندییەکان. دەتوانین نموونەی ئەم جۆرە ململانێیانە ببینینەوە لەلای بزوتنەوەی ئافرەتان و تەوژمە فکرییە تازەکان. بەتایبەت لەو وەختانەی ئەمانە بەدیدگاو دنیابینی جیاوازەوە دەیانەوێ نەریت و بەهاو توخمی کلتووری نوێ بهێننە ناو کۆمەڵگەکەی خۆیانەوە.

‎لەلایەکی دیکەوە نابێ ئەوەش فەرامۆشکەین کەگەشەسەندن و بەرەوپێشچوونی کلتوور سەرەڕای ئەوەی پڕۆسەیەکی ناوەکی وخودییە، واتا لەخودی توخم و ڕەگەزە ناوخۆییەکانی کلتوورەکەوە بەدیدێت. بەڵام لەهیچ کلتوورێکدا ئەم وەرچەرخان و گۆڕانکارییانە بەدینایەت ئەگەر لەپەیوەندی و کارلێکدا نەبێ لەگەڵ کلتووری دەرەکی و بێگانەدا. هەرچەندە لێرەدا ڕۆڵی کۆمەڵگەی مەدەنی و بیرکردنەوەی قوڵ و داهێنەرانە بزوێنەری سەرەکییە لەپاڵنان بەرەو ئاڕاستەی پێشکەوتن و نوێبوونەوەو بڵاوبوونەوەی کلتوور.

‎خاڵێکی جێی سەرنج لەپەرەسەندن و پێشکەوتنی کلتووریدا چۆنیەتی پەیوەندیکردنە بەکلتووری بیانی و بێگانەوە. لێرەدا بەپێی سروشتی ئەو پەیوەندییە دەتوانین حوکم لەسەر جۆری پەیوەندییەکە بدرێت. لەم ڕوانگەیەوە زۆرینەی تایبەتمەندانی بواری کلتووری دەڵێن زیرەکی و دانایی کۆمەڵگەیەک لەوێدا دەردەکەوێت لەو پەیوەندییەدا لایەنە جوان و ئەرێنییەکانی کلتووری بیانی بخاتە خزمەتی کلتوورەکەی خۆیەوەو، بەشێوەیەکی هونەری و وەستایانە لەڕێگەی چالاکی و ناوەندو کەناڵە جۆراوجۆرەکانەوە سەرمایەو بەها کلتوورەیەکەی خۆشی بەوان بناسێنێ.

‎لەناو هەر کلتوورێکی گشتی و سەرەکیدا ووردە کلتوورو کلتووری لۆکاڵی و ناوچەیی و لقە کلتوورمان هەیە. ئەمە شتێکی ئاساییەو هیچ دژایەتییەکیشی لەگەڵ کلتووری سەرەکیدا نییە. بەهۆی هەڵکەوتەو پێکهاتەی هەمەڕەنگی کۆمەڵگەی کوردییەوە ئەم دیاردەیە زیاتر لەباشوری کوردستان هەستی پێ دەکرێ. بۆنموونە خێزان، چین و توێژی جیاواز، خێڵ و عەشیرەت، نەتەوە، گروپێکی دیاریکراو، کۆمەڵەخەڵکانێک کەپابەندی ڕێباز، قوتابخانە، ئاین، یان ئایدۆلۆژیایەکن، یاخود بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە، ئەمانە بەهاو نەریت و شێوە ژیان و بیرکردنەوەو هەڵس و کەوت و هێماو نیشانەو سروشی تایبەت بەخۆیان هەیە، بەڵام لەهەمان کاتدا هیچ مەترسی یان زیانێکی بۆ کلتوورە گشتییەکە نییە، بگرە ئەمانە زۆرجار باوەڕیان بەکلتوورە سەرەکییەکەش هەیەو هەمان نەریتەکانی کلتوورە سەرەکییەکەش لەپاڵ کلتوورە تایبەتی و دیاریکراوەکەی خۆیاندا لە ژیانیاندا ڕەنگ ئەداتەوە. زۆرجار ئەوانی هەڵگری بەهای ووردە کلتوورن ئەوانەن وەک زۆرینە سەرلەبەری کلتوورەکە پەسەند ناکەن بەڵکو بەشێکی قبوڵ ئەکەن و بڕوایان پێی هەیە. واتا دیدگاو تێڕوانینی سەربەخۆو ئازادانەی خۆیان هەیە، ئەوە نییە باوەڕو نەریتییان بەسەردا فەرزبکرێ و بەئاسانی و کوێرانەو بێ ووردبوونەوە شوێن هەموو پێدراوەکانی کۆمەڵگە بکەون.

‎دیاردەیەک لەکۆمەڵگەی باشوری کوردستاندا جێی هەڵوەستە لەسەرکردنە بریتییە لەو بۆشایی و کەلێنە گەورە کلتوورییەی کەلەڕۆژەڤدایەو زیاتریش بەبەرئەنجامی ئەو گۆڕانکاری و پێشکەوتنە کلتوورییە مادیەی کۆمەڵگە دادەنرێت کەخۆی لەهاتنەناوەوەی ئەنتەرنێت، موبایل، سەتەلاییت، ئۆتۆمبێل، کەل وپەل و ئامڕازو ئامێرە هەمەجۆرەکان دەبینێتەوە. دەتوانین بڵێین دیارترین دەرهاویشتەی ئەم دیاردەیە بریتییە لەگۆڕینی سروشت و نەریت و چالاکی و پەیوەندییەکانی تاکەکان. هەرچەندە ئەم گۆڕانکارییانە زیاتر ڕەهەندێکی ڕووکەش و ڕواڵەتی هەیە، بەڵام لەگەڵ خۆیدا حاڵەتی جۆراوجۆری نەگونجاوی و ناتەبایی هێناوەتەکایەوە چونکە دەبینین لەڕووی هزری و عەقڵییەوە بەهاو نۆرمە باوەکان کەوتونەتە بەردەم شەپۆلی دووبارە خۆنوێکردنەوەوە بەم ئامرازو کەرەستە نوێیانە. کەوایە ئەم دیاردەی کەلێنە کلتوورییە هەوێنی گۆڕانکاری لەسەرخۆیە لەکلتووری مەعنەوی و هزری کۆمەڵگەدا لەداهاتوودا. ئەمەش جێی مەترسی و نیگەرانی نییە بەڵکو حاڵەتێکی ئاسایی گەشەو بەرەوپێشچوونی کلتوورییەو لەهەموو کۆمەڵگەکاندا ڕووئەدات چونکە پەیوەندی هەیە بەڕەوتی داهێنان و دۆزینەوەو بەرهەمە نوێیەکانەوە.

‎لەکۆتاییدا پێویستە ئاماژە بە ڕۆڵی نەوەی نوێ و چینی لاوان و گەنجان بکەین کەخودان ڕوانین و دنیابینی سەردەمەکەی خۆیانن. زانراوە ئەگەر نەوەی نوێ بەقوڵی لە کلتوورو مێژووی کۆمەڵگەکەی تێنەگەیشتبێ ئەوا ناتوانێ کەڵەکەو بەرهەمی پێویست و بەنرخ بۆ دواڕۆژو داهاتوو سەرباربخات. نهێنی گرنگیدانی کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانیش بەم چینە ئەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەو پۆتانسێل و ماتە ووزەو ئامادەییە گونجاوە کەلە ناخ و قوڵایی ڕۆح و بوونیاندا خۆی حەشارداوە. لەکاتێکدا ڕۆڵی نەوەی کۆنیش ئەگەر واوەترنەبێ ئەوا بارتەقاو هاوتای لاوان و نەوەی نوێیە چونکە ئەمانیش ئەرکی قورسی گواستنەوەو بارهێنان و پەروەردەکردنیان لەئەستۆیە. کەواتە لێرەوەیە کلتوور هەناسە وەرئەگرێ و ئەتوانێ درێژە بەپڕۆسەی ڕێپێوان و بەردەم بوون بەخۆی بدات.

znawdar910@gmail.com