|
٢٢\١٢\٢٠١٠
شاعیر و چەمکى باو
و ئەکرۆباتیکیەت.
ناڵە عەبدولڕەحمان
هیچ شاعیرێک ناتوانێت چەمکێکى نوێى شیعر بونیادبنێ، ئەگەر لە ناخیدا
کۆنە چەمکەکان نەڕوخابن، ناشتوانێ ژیان و هزر نوێ بکاتەوە گەر خۆى لە
نێو ئەو نوێبوونەوەیەدا نەژیابێ*.
بەواتایەکى تر شیعر گەمەکردنە لەگەڵ نوێبوونەوەدا، بۆیە بەر لەمە
پێویست دەکات شاعیر خۆى بۆ شەڕى تێکشکاندنى چەمکە کۆن و سواوەکان
سازدابێ، گوێ نەداتە ئەوەى دەبێ چەند قوربانی بدات و چەند نەفسى دەشکێ؟
شاعیر لەسەر وەختى نوسیندا خاڵیە لەهەموو (تابو)یەک، پێوەرەکانى ناو
کۆمەڵگا گرنگیەکى ئەوتۆیان نامێنێت، کەسێ خۆى دایە دەست شەپۆلى
بێمەفارى شیعر نازانێ لەکوێ و چۆن دەستپێدەکات و دەگاتە خاڵى چ چەشنە
نادیارییەک؟ کەواتە هیچ تابویەکى ئەخڵاقى و ئایینى و کۆمەڵایەتى ئەو
سەروەختە وجودیان نامێنێ و شاعیر لەو کاتەدا دەبێتە دڵۆپێک ئاو و
بەڕوونى دەبینرێت(لەوپەڕى پاکیدا) نەڕەنگ و نە تام و بۆنى نیە، یان وەک
کاسپێر دەتوانێ بەهەموو درز و دیوار و کەلەبەرە تابۆکراوەکانا ڕۆبچێ .
ئیدى کە پلەى کامڵ بوونیش لە وجودى هەموو ئینسانەکاندا هەیە، بەڵام
دۆزینەوەى هێندە ئاسان نیە، وەک ئەوەى قسەى لەسەردەکرێ، شاعیرى
ڕاستەقینەش دەگاتە ئەم پلەی پێگەیشتن و کامڵ بوونە هەروەک پەیامبەر،
بۆیە تەنها خوێنەرە بە ئەزموونەکان هەست بەم پاوەرەى شاعیرێتیە دەکەن
لەڕێگەى خوێندنەوەیدا، هەروەک دەبینین شاعیرى ڕاستەقینە ئاڕاستەى هەموو
جۆرە خوێنەرێک ناکات، بەڵکو لەگەڵ خوێنەرى بە ئەزموون و پڕ هەست دەدوێ،
هەردووکیانیش (شاعیر و خوێنەر) لەوەدا یەکدەگرنەوە کە چێژ لەخوێندنەوە
وەردەگرن، بەڵام ئەمەى یەکەمیان بۆ هەڵکشانى زیاترى بەرەو مەعریفە و
بینینى هەنگاوى دواتر و پاشان وەک هەوێنێک بۆ پەرچەکردارى چێژ و
مەعریفە لەهەندێک شوێنى پێویستدا سودى لێدەبینێت، لێ ئەوەى دیکە چێژێکى
تایبەت لەخوێندنەوە دەبینێت و دەیەوێ ئەو چێژە لە ژیانى ڕاستەقینەدا
بەرچاوى بکەوێ و بە ئاسانى پەنجەى بۆدرێژکات : کە ئەمە ئەزمونێکى نوێ
نیە .
بۆیە شاکارى ئەدەبى مەرج نیە شاعیرێکى بەناوبانگ(ئەوانەى کتێبیان زۆرە
بەڕێژەى چەندێتى) بینوسێ، زۆرجار هەیە تەنها پەخشانە شیعرێکى قووڵ،
چێژێکى یەکجار زۆر ئەبەخشێتە خوێنەر و ئەشبێتە مایەى بارى سەرنجێکى
گەورە و جێگاى گەلێ بەناو(دیوانە شیعر)یش دەگرێتەوە، ئیتر ئەوە کەى
گرنگە ئەو شاکارە ئەدەبیە دیوانە شیعرە یا پەخشانى هونەر ئامێز؟
وەک لەسەرەوەدا ئاماژەم بۆکرد، شاعیرى ڕەسەن هونەرمەندێکى ڕاستبێژە و
ناخى خۆى ئەنوسێتەوە، گوێش ناداتە چەپڵە ڕێزان و ناڕەزایى ئەم و ئەو،
بۆیە بەشێکى زۆرى شاعیران و بگرە خوێنەرانیش چێژ لە دەقى پڕ گەمەى
ئەکرۆباتیکى وەردەگرن، چون حەزە کەبتکراوەکانى خۆیانیان تیا بەدى
دەکەن، بەواتایەکى دى شاعیر خاوەنى ڕاستەقینەى بەرهەمى خۆى نیە بەڵکو
ئەوەى سوودى لێ دەبینێ خۆى بەخاوەنى ڕاستەقینەى بەرهەمەکە دەزانێ**.
هەرچەندیشە ژیانى شاعیرانى کۆمەڵگاى داخراو بەنمونە: ڕۆژهەڵاتى،
تاڕاددەیەک هەڵێنجراوى نەریتى کۆمەڵگاکەیەتى***.
بۆیە هەندێ جار شاعیران لەدوو دونیاى جیاوازدا سەروکاریان دەبێت و
ناتوانن تەواو شاعیرانە بژین، کە بێگومان ئەمەش کاریگەرى لەسەر زوویى و
درەنگى دەرکەوتن و بگرە ئەفڕاندنى شاعیردەبێت، وەک ئەو شاعیرانەى لە
کۆمەڵگا ئازادەکاندا ڕێک خۆیانن نە ماسک دەپۆشن نە کێشەى کلتور و ئایین
و داخرانى کۆمەڵگایان هەیە(ئەگەر زێدەڕۆیى نەبێت نمونەى هەرتاکێکى
کۆمەڵگاى کراوە شاعیربوونێکە بۆخۆى)، هەمیشە شاعیرانى هەر پنتێکى
جوگرافى داخراو ویستوویانە خۆ دەرباز بکەن لەو ژینگانەى بەهاى
بەشاعیربوونى ئەمان دەخاتە پەراوێزەوە. کاتێکیش بەرهەمێکى بەرزى هونەرى
ئەبێتە گەمەیەکى ئەکرۆباتیکى و لەهەموو بەهاکانى هونەرو ژیان
لائەدا(ئەمە بەپێوەرى کەسەکان و کۆمەڵگاکان دەگۆڕێ)****.
وەک لە ئاوێنەو تیشکدانەوەى ئاوێنە لە زانستى فیزیکدا، هەردووکیان دیوى
واقیعێکى جیاوازن.
ئیدى ئەم پڕۆسە شیعریە، شاعیر دەداتە بەر لێزمەى باران و چۆنى بوێ واى
دەشێلێ، مەرجیش نیە ئەکرۆباتیکیەت سەد دەرسەد پێوەندى هەبێت بە کردەگیى
ژیانى واقیعى شاعیرەوە. بەڵکو ئیحتیمالى زۆر هەیە پێوەندى بە (خەون و
خەیاڵ و حەزى کەبتکراوى شاعیرەوە هەبێت)*****.
شاعیر و بەهاى گرانى ئەڤین و مەرگ.
بڕوانە بەهاى گرانى (ئەوین و مەرگ) لە مەم و زینى ئەحمەدى خانى دا چۆن
دەکەوێتەوە و بەرگێکى فەلسەفى لەبەر ئەکا:
دەم شەمع دکر ژبۆ خوە ئارمانج
کاى هەمسەرو هەمنشین و هەم ڕاز
تێکدا نە دتالیبن ئەو نە مەتلوب
ڤێکڕا نەموحیبن ئەو نەمەحبوب
بێ بەهرەنە ئەو ژ عەشقبازى
فاریغ ژ حەقیقى و مەجازى
(خانى)****** لەوێدا لەڕێگەى
بەهاى گرانى ئەڤین و مەرگەوە توانى وەڵامى ئەوانەیش بداتەوە کە هەمیشە
نەتەوەى کوردیان بە نەتەوەیەکى شەڕئەنگێزو خاڵى لە بەها گرانەکانى
عەشقى جاوید و قوربانیدان ناوزەد دەکرد، بەڵکو تەنانەت باکراوندى (مەم
و زین)کەى ئەو زیاتر لەم وەڵامانە لەخۆدەگرێ، کە وجودى عەشقى حەقیقى
لەکۆمەڵگایەکى پەراوێزخراو بەڵگە نەویستە نەک هەر تەنها عەشقى سەر
زەمینى و مەجازى بەس، خانى بەمە توانى شتگەلێک بکات وەک:
1- بەهاى ڕاستەقینەى ئەڤین و مەرگ لە دەقێکى تازەو ڕەسەنى
کوردیدا(بەنیسبەتى ئەو سەردەمە کە بەدەگمەن دەقى کوردى دواى بابا
تاهیرى هەمەدانى(935-1010)*******.و
باشتروایە بێژم دواى جزیرى********.
دەبینرا کە هەستى نەتەوایەتى تێدا مەوجودبێ) بەیان بکات .
2- وەڵامى ئەوانەیش بداتەوە کە کوردیان بە نەتەوەیەکى شەڕانگێز و بێ
ماریفەى عەشقى خودایى ناس کردبوو:
وا خەڵقى نەبێژێتن کو کرمانج
بێ مەعریفەتن، بێ ئەسڵ و بنیاد
ئەنواعى میللە ل خودان کتێبن
کرمانج تەنێ دبێ حسێبن .*********
3- جوانترین داستانى دڵدارى مۆرکى نەتەوەیى بۆیەکەم جار بەزمانى کوردى
بنوسێتەوە.
خۆى هەروایە بمانەوێ یان نا، دەقێک کۆمەڵێک خاسیەتى تایبەت لەخۆبگرێت
سنورى نەتەوەیەک تێدەپەڕێنێت و زیاتر خۆى دەناسێنێت، کەواتە دەتوانم
ئەوە بڵێم ئەو بەها گرانەى ئەڤین و مەرگ لە شیعرەکانى شاعیرى
ڕاستێنەشدا زۆر جیاوازە لەو بەهایەى کە لە واقیعى ڕۆژانەى مرۆڤە
ئاساییەکاندا بوونى هەیە، ئێمە لە ژیانى ڕۆژانەماندا هەرکەسێ هەست
دەکەین بە شێوازێ مەرگ نزیکە لێمانەوە یان دەمرین، بەڵام ئەو مەرگەى کە
شاعیر بە شێوازى تایبەتى خۆى هەڵیدەبژێرێ ڕەنگە ئەوپەڕى چێژیش لەو جۆرە
مەرگە تایبەتیە وەرگرێ، بەڵام مەرگى واقیعى شتێکى ترە، تا ئێستا مرۆڤ
نەگەیشتۆتە ئەو حاڵەتەى ماناى مەرگى ڕاستەقینە بیبنێ و پاشان دەرفەتى
هەبێت وەسفى بکات، مەگەر لەزارى مارى شیللى
**********. و لە پزیشککاریە
ێینیەکەى دوکتۆر ئەنیشتاینەوە شتێ لەو بابەتە بەگریمانەیى وەربگیرێ، کە
ئەوکات مرۆڤ دواى مەرگ ئارەزووى لە ژیانەوە نەبێت چەند نابوود و
ترسێنەرە؟
بەڵام شاعیر لەهەر شیعرێ بەجۆرێ ماناى جوانى مەرگ بەگوێچکەى خوێنەردا
دەچرپێنێ، کە ئەویش ئارەزووى چەشتنى لا دروست دەبێت، کەڕەنگبێ مەرگ
لەهەرقەسیدەیەکا مانایەکى تەواو جیاوازترى لەگەڵ ئەوەى پێشووترى
داهەبێت، کەواتە شاعیر هەرتەنیا خۆى مەگبەر و خوڵقێنەرى خۆیەتى
بەپێچەوانەى ئەوانیتر چاوەڕێى بینینى یەک جۆر مەرگ دەکەن کە هێشتا
نازانن چیەو چۆنە؟
_____________________________________________________
*پرسیارێکى
محمود زامدارى نوسەرە، کاتى خۆى لەدیدارێکى تایبەت بە ئەزموونى شیعریم
ئاراستەى کردبوم، بەڵام ئەمەیان وەک بەشى دووەمى دیدارەکە لاى بەڕێزیان
وون بوو، ئێستا دواى ئەوەى لاى خۆم دەسنوسێکم دۆزیەوە، دواى
دەسکاریکردنێکى زۆر زۆر خۆى لەم قەبارەیەى نوسینە دا. وەک وەفایەک
پێشکەشى دەکەم بە بەڕێزیان، بەهیواى تەندروستیەکى باش بگەڕێتەوە خزمەتى
کۆڕى ئەدەب و ڕۆشنبیرى.
**
ئەنتۆنیۆ سکارمیتا-لەڕۆمانى سەبرى ئاگرین
لەسەرزارى کارەکتەر: ماریۆ خیمەنزى پۆستەچى ئەم قسەیە دەکات لەبەرامبەر
کاراکتەرى سەرەکى ڕۆمانەکە : پابلۆ نیرۆداى شاعیر و خاوەن خەڵاَتى نۆبڵ
1971.
***
گەورە کۆمەڵناس و دانەرى سیستەمى حوکمى کۆمەڵگا
ژانژاک ڕۆسۆ:(مرۆڤ کوڕى کۆمەڵگاکەیەتى).
****
هەرکۆمەڵگایەک لەسەر پڕەنسپڵى نەریت و دابى
تایبەت بەخۆى مەسەلەکانى پێوەست بە (ئادابە گشتیەکان و ئاکارە
گشتیەکان-الاداب العامة والاخلاق العامة) ژیانى تاکەکان بەڕێوە دەبات و
بگرە پێکهاتەى سیستەمى سیاسیش هەر لەسەر هەمان بنەما ئۆرگانیزە دەکرێت.
چونکە تاکە ئاست مام ناوەندیەکانى ڕۆشنبیرى چینى ڕۆشنبیران بە لادەر
لەم سیستەمە ناودەبەن بەحوکمى ئەوەى ئەمان گەیشتوونەتە ئاستێک پێوەرە
ویژدانی و بەحت ئینسانیەکان بۆ لێکدانەوەى مەسەلەکان بەکار دەبەن، لێ
تێنەگەیشتنى کۆمەڵگا بەگشتى لەم خەڵکە نوخبەیە ئیزدیواجیەتێک و
پێکدادان دروست دەکات.
*****
فرۆید.
******
(1650- 1707) خانى یەکێک لەهۆکانى
نووسینى ( مەم و زین) بەم دێڕە دەردەبڕێ.
********
پ .د.عزەدین مستەفا ڕەسول، "نوێکردنەوەى
هزرى نەتەوەیى کوردى"،کۆڕی بنکەى کاوەى ڕۆشتبیرى، 19/10/2008 ، تۆڕى
ئینتەرنێت.
********
(گوڵى باخى ئیرەمى بۆتانم ، شەب چراخى
شەوى کوردستانم). خاوەنى ئەم دێڕە بەناوبانگە پڕ هەستى نەتەوەییە.
*********
سەرچاوەى پێشوو.
**********
مارى شیللى نوسەرى ڕۆمانى ئەنیشتاینە.
ماڵپه‌ڕی ناڵه عه‌بدولڕه‌حمان
|
