٩\١١\٢٠٢٣

شاعیر و چیرۆکنووسە دڵنووسەکە!

ئەرسەلان مەحمود    

لەنێوان "تێرنووسی" و لە"تێرنووسی"دا، مەودایەک هەیە ئاسمانی و ڕێسمانی، قوڵایی "تێرنووسی" مەعریفەیەو لە"تێرنووسی"ـیشدا کڕۆک ماددییە، ڕەگەزە هەرە سەرەکییە وێکهێنەرەوەکەی ئەم مەودایە، مرۆبینی و مرۆڤبوونە، مرۆبینیەکە بەهاکەیەو مرۆڤبوونەکە پرەنسیپەکەیەتی.

بێگومان ئەو "تێرنووس"ـانەش زۆرن بەهەموو هێزی مەعریفییانەوە، چەپ و ڕاست یان کوێرانەو بێگوێدانە مرۆبینییەکەو پەیوەستبوون بەپرانسیپەکانی مرۆڤبوونیەکەوە، لەخزمەت بەتێرنەخۆری و تێرنەخۆراندا دەنووسن و دەڕازێننەوە، بەڵام زۆرینە نین ئەوانەی لە"تێرنووسی"ـیەوە دەنووسن هیچ لەگوزەرانی برسی و هەژارو نەدارو کەمدەرامەتان تێبگەن و لەبارەیانەوە بنووسن.

عومەر حاجی، ئەو خامە بەمەعریفەو لە"تێرنووسە"ی پاڵپشت بەئەزموونێکی سێدەیە لەبوارەکانی شیعرو کورتە چیرۆکدا دەنووسێت، چونکە خۆشگوزەرانی یان خۆشگونجاوییە ژیانی و ژیارییەکەی هیچ کاتێک لەبەها مرۆبین و پرەنسیپە مرۆڤبوونییەکەی لاینەداوە، چ لەشیعرو چ لەچیرۆکەکانیدا واقیعبینانە بۆ عەشق و خۆشەویستی و هەژاران و دادگەری کۆمەڵایەتی و سیاسی و جڤاکی بەڕۆح هزر دەکات و بەدڵدەنووسێ و بەهەست دەبینێت، ئەمەش لەکۆبەرهەمە جیاکانی ڕەنگیداتەوە.

"ئەو پیاوەی نەمبینییەوە" نوێ بەرهەم و دووەم بەهەمی چاپکراوی نووسەرە، بەرهەمی یەکەمی بەناوی (پیاسەیەک لەباخی سێودا) ژانرەکەی شیعرەو (٢٠٠٩) چاپکراوە، دووەمی (ئەو پیاوەی نەمبینییەوە) ژانرەکە کورتە چیرۆکەو(٢٠٢٣) چاپکراوە، چواردەساڵیش نێوانی چاپی هەردوو بەرهەمەکەیە.

شیعرو چیرۆک، ڕاستە دوو ڕەگەز یان دوو ژانرو دوو یەکەی پێکهێنەری ئەدەب و دونیای ئەدەبن، بەڵام دوو ڕەگەز یان دوو ژانرو دوو یەکەی جیان لەفۆڕمی نووسیندا، ئەم جیاییە لەفۆڕمی نوسین بۆ عومەرو هەر نوسەرێکی بوار جیانووس خۆی لەخۆیدا پێویستی بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی تایبەتەو بەهۆی ئەوەی باسەکەمان لێرەدا شتێکی ترە، ئەمە لێدەگەڕێین بۆ دەرفەتی تر یان کەسانی تر کاری لەسەر بکەن، تەنها ئەوەندە دەڵێم؛ بوار جیانووسی چەندە فەزڵە بۆ نووسەر، ئەوەندەو زیاتریش لەچەند گۆشە نیگاو لایەکەوە نووسەر دەخاتە ژێر پرسیارو بەرپرسیارێتی ئەخلاقییەوە لەنووسیندا.

دیارە مەسەلەی ماوە لەبەرهەمهێنان و چاپکراوە لەفۆڕمی کتێبدا، بەتایبەت بەرهەمی ئەدەبی، زۆر گرینگە، بەبێ هەبوونی فاسیلەی پێویستی دەرونی و زەمەنی، ڕەنگە بەرهەمهێنانی هیچ بەرهەمێکی بەپێزو ناوازە، مومکین نەبێت، عومەر حاجی فەترەیەکی دەرونی و زەمەنی باش لەنێوان هەردوو بەرهەمە چاپکراوەکەی هەیە، کەواتا خوێنەر مافی خۆیەتی چاوەڕوانی زیاتر لەبەرهەمە نوێیەکەی بکات تا ئیزافە بخاتە سەر هەبوونی.

دیسانەوە ئەگەرچی ئەم بەراوردکارییە کاری ئەم باسەمان نیەو ئەوەندەی هەیە جیاوازییە گەورەکە فۆڕمی نووسینە، زمانی نووسین و تەکنیکی نووسین لەهەردوو بەرهەمەکە ئەگەر نەوترێ وەک یەکن، لەڕاستیدا زۆر لە یەکەوە نزیکن، هەندێجار هەست دەکەی نووسەر لەشیعردا سەرکەوتوو ترەو هەندێجاریش نا بەخۆت ئەڵێی لەچیرۆکدا ئەسپە ئەدەبییەکەی خۆی باشتر لینگداوە، بەڵام لەهەموو حاڵێکدا هەوڵەکانی نووسەر جێگەی ستایش و دەستخۆشی و ڕێزن. خەرمان بەرەکەت.

ئەم بەرهەمەی نووسەر، قەبارە مامناوەندەو ١١١ لاپەرەیە، ١٠٩ کورتە چیرۆک لەخۆی دەگرێ، ناونیشانەکەی لەناونیشانی یەکێک لەدەقەکانی ناو بەرهەمەکە وەرگیراوە، لەڕووی کاری هونەری و دیزاینەوە، دەبوو یان دەکرا سەرنجڕاکێش تر بێت، کاری هونەری و دیزاینی هەر کتێبێک یەکێک لەتایبەتمەندییەکانی ناسینەوەو کێشکردنی خوێنەرە، ناکرێ فەرامۆشی هیچ جۆرە خەمساردییەک بکرێت، دەبێ بڵێم؛ چیرۆکخانەکەی " ئەو پیاوەی نەمبینییەوە" لەم بوارەدا کەمخوێنە.

چیرۆک چییەو توخمە بنەرەتی یان یەکە پێکهێنەرەکانی چیرۆک کامانەن، زۆر ناچمە ئەو باسەوە، کورت و پوخت چیرۆک لەم توخمانە بەدەر نیە، بەسەرهاتێک، ڕوداوێک یا پارچە قسەو باسێک و ئەوەی وەک شایەتحاڵێک ئەدرێ بەلێکۆڵەرو دادوەر، چیرۆک بەمانا بابەتییەکەی لەهەموو حاڵەتێکدا ئەگەر هەڵەم نەکردبێ بەرهەی واقیع یان زادەیەکی خەیاڵکردە،کارەکتەر، شوێن، پڵۆت (ڕەگەزی جێنشین) ململانێ و چارەسەرکردن، لەپێنج توخمە جەوهەریەکەی هەر چیرۆکێکن و وادەکەن چیرۆک بەئاسانی بهێڵنەوە لەزیهنیەتی خوێنەردا.

کورتە چیرۆکەکانی عومەر حاجی (ئەو پیاوەی نەمبینییەوە) بەگشتی کەوتوونەتە ئەو چوارچیوەو پێکهاتەو توخمەوە؛ بەشێکیان بەرهەمی بەریەککەوتنی ڕاستەوخۆن، بەشێکیش خەیاڵ تیایاندا سوارە، بەڵام هەیشیانە بەدەرن، بەنمونە (سیسەم لاپەرە ٦٧) یان (تەختیت لاپەڕە ٦١) تەنانەت توخمە بنەڕەتیەکانی وەک: کارەکتەر، شوێن و پڵۆت ( رەگەزی جێنشین ) غائبن و ئەوەی لەمانەدا هەیە تەنها ڕەگەزێکە، ئەویش دروستکردنی جۆرە گرژییەکی وروژێنەر یان ئەفسونە، هەموو ئەو پێوەرانەی کورتە چیرۆکێک دروست دەکەن بەرجەستەن و هیچ کام لەکورتە چیرۆکەکانی نووسەر نە وەک کات لەخوێندنەوەداو نە وەک وشەیش تێپەڕن.

ئەوەی چیرۆکێک سەرنجڕاکێش و ثڕ چێژ دەکات، هایکۆ لەناونیشانی چیرۆک. زمانی نووسین و هێڵکاری لەچیرۆک، نواندنی کارەکتەرو پاڵەوانی چیرۆک، پانۆڕامای چیرۆک، بەدڵەوە نووسین لە چیرۆکدا، ئەمانە لەڕەگەزە گرینگەکانی هەر چیرۆکێکی یادگە گرو بەچێژو سەرنجڕاکێشن.

کورتە چیرۆکەکانی ئەم بەرهەمە نوێیەی عومەر حاجی شاعیرو چیرۆکنووس، جگە لەزمانی نووسین و هێڵکاری لەگشتیدا بەچێژو سەرنجڕاکێش و شایەنی خوێندنەوەن و ئەوەن بەرهەمەکەی لەکتێبخانەی ماڵەکەتدا هەبێ، بەڵام زمانی نووسین کەمێ پەتی و شاشە، چەمک و زاراوەی چەند بارە بەنمونە وەک ئەفسون، کاڵفام، زۆربا، هەناسەو هتد زاڵن لەزۆربەی چیرۆکەکاندا، ئەمە جگە لەڕوی ڕستە سازی و تەنانەت خاڵبەندیشەوە جۆرە نەشازییەک هەن.

ئەی ئەوەی خوێنەری چیرۆک بێزار دەکەن، خراپی ڕستەسازی، هەڵەی تایپ و سپەیس، فۆنتی بڵاوو ناتایبەتمەنی نووسینی چیرۆک، کاری هونەری بەرگ و لاپەڕەکان، مردن یان کوژرانی هەر لەسەرەتاوەی کارەکتەر، چەرمەسەرییەکی دوورو درێژو وشک لەزمانی کارەکتەردا، نیشاندانی ئەو شوێنانەی دوبارە نابنەوە لەواقیعدا، واتاسازی.

پێشتر باسمانکرد لەهەندێ چیرۆکدا جۆرە نەشازییەکی درکپێکراو لەڕستەسازی هەیە، پیویستە لێرەدا ئەوەش بڵێم تەنها یەکهەڵەی تایپ لەدەقی(فرۆکە لاپەڕە ٢٧ هەیەو لەبری زەردەخەنەی نوسراوە (زەردەخەخەنەی) سپەیسی هەڵەش بوونیان هەیە، لەڕوی واتاسازیشەوە لەدەقەکانی؛ دوو سوتان لاپەرە ٩، نان لاپەرە ١١، مردن لاپەرە ١٦، ئاوێنە لاپەرە ١٨، گوشین لاپەرە ١٩، شاردنەوە لاپەرە ٢٠، مەمک لاپەرە ٢٨، لوتفی حاکم لاپەرە ٦٠ کێشە هەن.

بەنمونە لەدەقی دوو سوتان، لەبری ئەوەی نووسەر بنووسێت؛ چەکمەجکەی ڕاکێشاو جگەرەیەکی دەرهێنا، تا ئەوکاتە نەمدەزانی لەدوو پەنجەی ناسک و دوو لێوی ئاڵدا جگەرە ئەوەندە جوان بێت!
لەبری ئەوەی بڕواتەوە سەری دێڕ، بەدوایدا ڕێک دەنووسێ جگەرەکەی داگیرساند، خۆی دەبوایە بۆ تەواوکاری ڕوداوەکە برۆیشتایەوە سەری دێرو بنووسێت کاتێ جگەرەکەی داگیرساند، چونکە هەموو خاڵدانانێک یان نیشانەیەکی سەرسوڕمان شۆکێک یان جۆرە دابڕانێکی ساتمەیی دروست دەکات.

لایەنێکی تری (ئەو پیاوەی نەمبینییەوە)، ڕۆڵی کەسی سێیەمی تاکە وەک کارەکتەر لەچیرۆکەکاندا؛ نان لاپەرە ١١، نهێنی لاپەرە ١٧، دیلێت ٢١، کۆڵانەکانی منداڵی لاپەرە ٣٠، پاسکیل لاپەرە ٣٥، نووسەر لاپەرە ٥٣، دڵێک ساردتر لەزەمهەریر لاپەرە ٧٣، دواهەمین یادگاری لاپەرە ٨٠، دۆزەخ لاپەرە ٨١، کازیوە لاپەرە ٨٣ .

ئەم تەکنیکە لەنووسینی چیرۆکدا زۆر نوێ نیە بەڵام ئاسان نییە، چونکە جگە لەشارەزایی زمان و ڕێزمان، هەم خۆ گۆڕە هەم کەرەستەو دروستکردنی کارەکتەریتر دەخوازێ، نووسەر لەم ڕێگەیەوە واتا لەڕێگەی کەسی سێیەمی تاکەوە، جگە لەوەی ویستوویەتی خۆی لەو منە منایەتییە ئەدەبیی و کۆمەڵایەتی و جڤاکیە بێزارکەرە ڕزگار بکات و بڵێت چیرۆکەکان ئەوەندەی هەڵگری پەیامن هێندە منی نووسەر نا، بەڵام لەم دەقانەی سەرەوەدا تووشی ئیشکالیەتێک لەوەتاسازی بووە، بەنمونە؛

لەدەقی نان لاپەرە ١١دا، دەڵێت؛ دوێنێ شەو لەو دیو دیواری ماڵیانەوە کوێی لەدەنگی کارگەرێکی برسیبوو، بیسەر لێرەدا ئەویترە، دەبوایە بنووسێت " گوێی لەدەنگی کارگەرێکی برسی ببوو" ئەگەرنا نووسەر چۆنزانی ئەویتر گوێی لەوەها دەنگێک بووە.

هەروەها لەدرێژەی چیرۆکەکەدا دەنووسێت؛ بەدەنگێکی لەرزۆکەوە بالۆرەی خەم و ژانی فرمێسکی بۆ هاوسەرو کۆرپەکانی دەچڕی. لێرەدا لەبری ژانی فرمێسک دەبوو ژان و فرمێسکی بۆ... بنووسێت، هەروەها لەبەی دەچڕی دەبوو بگۆ دەکرد یان لێدەدا بنووسێت.
هەر لەدرێژەی چیرۆکەکەدا دەنووسێت؛ ئەو بەر لەوەی بەتەواوی ئاوێزانی خەم و ژان و فرمێسکی بێ، لەتێ نانی خستە دەستی و بۆی بردن، کە لەدەرگا چووە ژورێ بینی شیعرێکی خنجیلانەی، پێش خۆی لەتێ نانی بۆ ڕاگرتوون.

لەسەرەتای چیرۆکەکەدا بکەر لەودیو دیوارەی ماڵیانەوە کارگەرەکەی بینوە، کەواتا دەبێ بەرەو دەرەوە ڕۆیشبێ نەک ژورەوە، کاتێ چووە ژورێ پێش خۆی لەتێ نانی بۆ ڕاگرتوون؟ ئەگەر لێرەدا مەبەست لەدایکبوونی دەقیش بێ دەق دوای ڕوداوو لەدایکبووە چۆن پێش کارەکتەر کەوتووە؟ دیسانەوە بۆ ڕاگرتوون، کۆتایی یاقفڵێکی لەنگە دەبوو بڵێت بۆ ڕاگرتبوون، چونکە نووسەر لەزمانی ئەویترەوە دەقەکەی نەخشاندوە.

پوختەی باس؛
دەقەکانی (ئەو پیاوەی نەمبینییەوە ) قسە دەبەنە سەر بوارە جیاکانی وەک کۆمەڵایەتی، جڤاکی، سیاسی، نیشتمانی، ستەمکاری و بێدادی. (بەپێکنینێکی هاوڕێیانەیشەوە) ئێ نووسەر وەک پیشەی هەمیشەیی خۆیشی، دەقەکانی پڕن لەعەشق و خۆشەویستی و ناکامی، هەروەها دەقی ئیرۆتیکیش هەن بەنمونە وەک؛ یەک لاپەرە ٣١، وەسییەت لاپەرە ٣٨.

ماوەتەوە بڵێم، سەرەڕای نەخۆشیم و بێ کاتی و سەرقاڵێم بەکاروبارو ئیلتزاماتی ئێشوکارمەوە، هەر هێندەم پەی بەخوێندنەوەی ئەم بەرهەمە نوێیەی هاوڕێ "عومەر حاجی" شاعیرو چیرۆکنوسەوە برد، بێگومان جگە لەکۆی سەرنجەکانم، بەرهەمەکە بەچێژو سەرنجڕاکێش بوو بۆم، دەستخۆشی لێدەکەم، بەهیوای بەرهەمی نوێ و ناوازەترمی.
کۆڕی ئێوەی ئەدیبان و یارانی ئەدەب خۆش، ئێوارەتان باش.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود