٤\٦\٢٠١٥

شەڕ لەسەر شوناس!

نەهرۆ         

لە ڕاستی دا شوناس بابەتێکی قوڵ و بەرفراوانە دەشێ بە پەرتوک لەسەری بنووسرێ بەڵام ئێمە لێرە تیشک دەخەینە سەر شوناس لە روانگەی میژووییەوە، پرسیارگەلیک دەورووژێنین وەک چۆن گۆرانکاری بەسەر شوناس هاتووەو بەردەوام شەڕی لەسەر کراوە، شوناس تەنیا بریتی نییە لە شوناسنامە کە لەسەر ئاستی وڵاتێک دەدرێ بە تاک، لێرەش دا شوناسنامە لە وڵاتیکەوە بۆ وڵاتێکی تر فورم و ناوەرۆکی جیاوازە، شوناس ڕایەڵەکانی ئینتمای تاک دەگرێتەوە لەناو کۆمەڵگا بۆ نمونە شوناسی چینایەتی و نەتەوایەتی و رەگەزی و ئاینی و تایفەیی و هتد دەگرێتەوە! ڕاستە ناوەرۆکی شەڕ، ململانی یە لەسەر بەرژەوەندی ئابوری و دەسەڵات بەڵام شەڕ وەک هاوکێشە پێویستی بە دوو جەمسەرە، دوو جەمسەری ناکۆک و دژ بە یەک، دوو شوناسی جیا، بۆ نمونە سەرەتا لە نێوان کویلەو خاوەن کویلە بوو، لە نێوان ئاغاو جوتیار بوو، لە نێوان سەرمایەدار و پرولیتار بوو، لە نێوان هێزی پێشکەوتن و هێزی پاشکەوتن بوو، لە نێوان ئاینەکان و تەیفی ئاینەکان بوو وەک شەڕی خاچ پەرستان لە سەدەی یازدە کە لە نێوان شوناسی مەسیحی و شوناسی ئیسلامی دا بەرێوە دەچوو دواتر شەرەکانی ناپلیون لەسەر دەسەلاتی ئیمپراتوریەتیەکان لە مێژووی نزیکیش دا جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم و شەرەکانی ناوخۆی وڵاتان، تێکرای ئەمانە شەڕ بوون لەسەر شوناس بەڵام ناوەرۆکی ئابوری و چینایەتی یی هەبوو، شەڕ بوو لەسەر دەستکەوت و دەسەڵات.

ئەگەر سیمای شەری سەرەتای سەدەی بیستەم وەدیار بخەین ئەوە شەڕوشورش بووە لە پێناو شوناسی چینایەتی بۆ نمونە شورشی ئەکتۆبەری ١٩١٧ شورشی چین ١٩٤٩ شورشی کوبا ١٩٥٩ سەرەتای سەدەی بیستەم تا ناوەندیشی مۆدیلی شەڕی شوناسی چینایەتی بوو بە سەرکەوتنی شوناسی مارکسیست لە چەند وڵات کۆتایی پێهات تەنانەت لەرۆژهەڵاتی ناوەراستیش دا شوناسی بزوتنەوەی مارکسی و سوسیالیستی لە پەرەسەندن و گەشانەوە دا بوو، دواتر لە پەنجاکان و شەستەکان لە پاڵ بیروباوەری مارکسیزم بزوتنەوە ناسیونالیستەکان سەریان هەڵدا و خواستی شوناسی نەتەوایەتی و رزگاریخوازی هاتەکایەوە، بۆ نموونە عەبدولناسر لە میسرو سەرکەوتنی بەعسیەکان لە عیراق و سوریا و هەوڵدان بۆ یەکخستنی میسرو عیراق و سوریا لە شیوەی کۆمارە یەکگرتووەکان بەڵام سەری نەگرت، لە پاڵ ئەمانە وەک دەنگێکی لاواز بزوتنەوەی ئاینی وەک (ئیخوان) هەبوو کە بەدوای شوناسی سیاسی خۆی دا دەگەڕا بەڵام هەر زوو شکستیان خوارد، لەبەر ئەوەی مۆدیلی باوی جیهانی شورش و شوناسی ئەو دەمە مۆدیلی مارکسی و نەتەوایەتی بوو، تەنانەت زۆر جار ئەم دوو شوناسە ئاوێتەی یەک دەبوون لە یەک جوڵانەوەی نەتەوایەتی و سوسیالیستی وەک حزبی بەعس و وەک حزبە کوردیەکانی ئەو سەردەمەو دواتر وەک حزبی نەتەوایەتی لە ماهیەت دا بەڵام لایەنی دووری بەرنامەیان بریتی بوو لە شوناسی مارکسی و سوسیالیزم!

دەتوانم بڵێم لەو سەردەمە جارێ مەوداو رەهەندی شوناس بە شێوەیەکی گشتی تەسک نەکرابوەوە، لەبەر ئەوەی پێکهاتەی شوناسی چینایەتی یا نەتەوایەتی مەودایەکی بەربڵاوی هەیە، شوناس گەلێکی بچوک و جیاواز لە خۆ دەگرن و لە نێو خۆیان دا دەیتوێننەوە!

کەواتە لە بەشی یەکەمی سەدەی بیستەم و هەندێک دواتریش شەری شوناسی چینایەتی بوو، دواتر شوناسی نەتەوایەتی شان بە شانی سەری هەڵدا، شایانی باسە جارێ مۆدیلی شەڕی تایفەیی لەسەر شوناسی تایفەیی نە هاتبووە کایەوە، ململانی لەسەر شوناسی تایبەتی کزو داپۆشرابوو، وڵاتە سوسیالیستە توتالیتارەکان چ بە پاساوی تیئۆری بێ یان بە زۆر و هێز و دەزگای داپلۆسین و بیروکراسیەت رێگایان دەگرت شوناسی بچوک و تایبەتی سەرهەڵبدا تەنانەت رێگریان دەکرد لە سەرهەڵدانی شوناسی نەتەوە کە خۆی لە قەوارەیەکی سەربەخۆدا پێناسە بکا، بێگۆمان ئەمە لەسەردەمی شەری ساردا بوو بەڵام دواتر لە ساڵی ١٩٨٩ دیواری بەرلین رووخا لەساڵی ١٩٩٠ یش بە یەکجارەکی سیستەمی سوسیالیستی لە شورەوی هەرەسی هینا و هاوپەیمانیەتی وارشۆ هەڵوەشایەوە، ئیدی شوناسی نەتەوایەتی دەرفەتی بۆ رەخسا گوزارشت لە خۆی بکا هەر بۆ نمونە یەکیتی شورەوی دابەشبوو بۆ سەر پازدە کۆمارەکەی دا کە پێکهاتەی نەتەوەی جیاواز بوون دواتر ئەم گۆرانکاریان کاری کردە سەر یوغسلافیا ئەوە بوو دوای شەرو شۆڕ دابەش بوو بۆ پینچ وڵات هەروا چیکۆسلۆفاکیا بە شیوەیەکی ئاشتی خوازانە دابەش بوو بۆ دوو وڵات، لەسەر بنەمای شوناسی نەتەوە ئەم شەرو دابەش بوونە کرا!

بەڵام لە چارەکەی کۆتایی سەدەی بیستەم دەمەوێ سەرنجی خوێنەر بۆ دوو شەری گەورەی تایفی و ناوخۆیی لە جیهان ڕابکێشم کە ئەویش شەڕی ناوخۆی ئیرلەندای باکوور بوو (١٩٧١-٢٠٠٦) کە ٣٥ ساڵی خایاند هەروا شەرێ ناوخۆی لوبنان بوو (١٩٧٥ - ١٩٩٠) کە ١٥ ساڵی خایاند، لە ئیرلەندای باکوور شەڕ لە نێوان دوو شوناسی تایفەیی ئاینی بوو، یەکەم نەتەوەییەکان کە خۆیان لەسەر کۆماری ئیرلەندا حسێب دەکرد، رۆمانی کاسولیک بوون، لایەنی دووەم یەکیتی یەکان کە لایەنگری تاجی بریتانی بوون و خۆیان بە بریتانی حسێب دەکرد، بە تایفە پروتستانت بوون، قوربانیانی ئەم شەڕە ناوخۆ یە ٣٣٥٤ کەس بوون بەڵام دواتر لە رێککەوتنی ( بلفاست ) شەر لە نێوان هەردوولا ڕاوەستا!

دووەم جەنگی تایفەیی و ناوخۆیی لە دوا چارەکەی سەدەی بیستەم وەک شەری تایفەی و ئاینی لەسەر شوناسی تایفەیی و ئاینی جەنگی ناوخۆی لوبنان بوو کە ململانی بوو لە نێوان مەسیحی مارونی و سونەو شیعەو دروز و رێکخراوی ئازادی بەخشی فەلەستین و ئیسرائیل کە ئاکامی ئەم شەرە ناوخۆیە کوژرانی ١٥٠ هەزار کەس و ئاوارەبوونی ٤٠ هەزار کەس و ونبوونی ١٧ هەزار کەس بوو، شایانی باسە ئەم شەڕە بە رێککەوتنی (طائف) کۆتایی پێ هات!

لێرەدا دەکرێ زۆر بەپەلە ئاماژە بۆ ململانی یەکی هەر دوو بلۆکەکە بکەین لە چارەکی کۆتایی سەدەی بیستەم دا، کە ئەویش سەرخستنی حکومەتی ئیسلامی و هینانی خومەینی بوو لە فەرەنساوە و سەپاندنی بەسەر شورشی گەلانی ئیران دا دژ بە حکومەتی شا لە ساڵی ١٩٧٩، لە بەرانبەر ئەمەدا یەکیتی شورەوی بە سوپا خاکی ئەفغانستانی داگیر کرد و دواتر حکومەتێکی شیوعی بەسەر گەلی دواکەوتووی ئەفغانستان دا سەپاند ! ئەم گۆرانکاری یە بەرهەمی ململانی نێوان بلۆکی رۆژهەڵات و رۆژئاوا بوو!

لەم میانەدا دەتوانین بڵێن لە ساڵی ١٩٧٩ شوناسی دوو وڵات گۆرانکاری بەسەر هات، یەکێکیان بوو بە ئاینی شیعەگەرا کە دواتر بوو بەجەمسەری شەڕیکی هەشت ساڵە (١٩٨٠- ١٩٨٨) دژ بە عیراق، ئەوی دیکەیان حکومەتێکی شیوعی سەر بە مۆدیلی شورەوی!

ئەمانەی کە باسمان کرد مورکی شەڕ و شوناسی سەدەی بیستەم بوون، بەڵام لەسەدەی بیست و یەک دا دەورانێکی دیکە هاتە کایەوە کە ئەویش سەردەمی یەکجەمسەری و زاڵبوونی ئەمریکاو بە هێزبوونی پەیمانی ناتۆ بوو، ئەگەر بشێ شوناسی سەدەی بیست و یەک دەسنیشان بکەین ئەوە دەبێ باسی سەرهەڵدانی گڵوباڵیزم بکەین وەک سیستەمی ئابوری و بازرگانی و بانقی لەگەڵ ئەوەش دا هینانە کایەی شورشێکی فەرهەنگی لە رێگای ئینتەرنیت و موبایل وماس میدیاوە و سەپاندنی مۆدیلێکی ئەمریکی بەسەر جیهان دا، شوناسی ئەمریکی و جل و بەرگی ئەمریکی و خواردنی ئەمریکی (مەکدوناڵ) و زمانی ئەمریکی کە ئینگلیزییە تەنانەت نووسەرێکی وەک فوکویاما پەرتوکێکی نووسی بە نێوی ( کوتایی میژوو) گەرچی دواتر پەشیمان بووەوە، ئەم هەیمەنەو هەژمونی ئەمریکا، ململانی شوناس و شارستانیەتی لێ کەوتەوە، ململانی لە نێوان شوناسی رۆژهەڵاتی ئیسلامی و رۆژئاوای مەسیحی، ململانی لە نێوان ناوەندی دەوڵەمەندو کەناری هەژار، ململانی لە نێوان باکووری دەوڵەمەندو باشوری هەژار لێ کەوتەوە ! شەپۆلی پەناهەندە لێ کەوتەوە وەک تەوژمێکی بەشەری لە رۆژهەڵاتی ئاسیای ئیسلامی یەوە بەرەو رۆژئاوا و ئەوروپای مەسیحی! بێگومان لێرە دەبێ ئاماژە بۆ ڕاستی یەکی سایکۆلوژی بکەین کە ئەگەر یەکەیەکی ئەتنیکی یا ئاینی بخەیتە ژێر گوشارەوە، تاکەکانی ئەو یەکەیە بەرەو یەکگرتن دەرۆن! راستە پەناهەندە مافی پەنابەری لەرووی یاساییەوە پێدراوە( ئەوانەی بەخت یاریان بووەو نەگەرێنراونەتەوە وڵاتەکانی خویان ) بەڵام لە رووی سایکۆلۆژی و مەعنەوییەوە، هەندێ جاریش ئیکونومی لە ژێر فشار دان، پەناهەندە هەست دەکا شوناس و ترادیشیونی بە تێپەربوونی رۆژگار ون دەکا، یا لە کێشمە کێشەکاندا دەیدۆرێنێ یان لە نێو شەپولی بەریەککەوتنی شارستانیەتەکان هەست دەکا بەهاو شوناسی ئاینی لە ژێر هەرەشە دایە!

ئەمە لە کاتێکدا کە ئەوروپا و ئەمریکا زۆر لە میژە وەک یاسا ئیش لەسەر بەندە تایبەتیەکانی مافی مرۆڤ دەکەن لەرووی دەربرینی بیروباوەرەوە و ریز گرتن لە رای جیاواز و هەندی جاریش دژ! هەروا ئازادی پوشینی جل و بەرگی سونەتی هەر وڵات و کەلتورێک! تەنانەت ئیش کردن لەسەر مسائلی وردتریش کراوە بۆ نموونە بوونی وەرگێری دیالیکتی جیاوازی زمانی یەک نەتەوە! یان هاندان و شوێن پێدان و کومەک کردنی بە جێهینانی سروتی ئاینی تایفەیەکی دیاریکراو، کەواتە ئەمریکاو ئەوروپا فەزایەکی بە پیت و رەخساوە بۆ سەرهەڵدانی گروپی تایفەیی توندڕەو، شوناسی ئیسلامی سونەو شوناسی ئیسلامی شیعە لە ئەوروپاو ئەمریکا بە عەمەلی کار لەسەر جیاکردنەوەی شوناسیان دەکرێ لە نێو پەناهەندە بەشیوەیەکی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ وەک بڵێ ئامادە دەکرێن بۆ پروژەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە داهاتوو دا، ئامادەدەکرێن بۆ شەرێکی نادیار (نمونەی داعش و حەشدی شەعبی) کەواتە گڵوباڵیزم بە رواڵەت ئیدیعای یەکخستنی شوناسەکانی دەکرد یان لایەنی کەم سنوری نێوانیان کەم بکرێ بەڵام لە واقیع دا پەیرەوی سیاسەتی دیکە دەکەن ئەویش جیاکردنەوەی شوناسەکان لە یەک دی و زەق کردنی تایبەتمەندیەکانیانە وەک بڵی ئامادەیان دەکا و دەیانخاتە بەرانبەر یەک لە جەنگێکی تایفەیی بێهودەدا ! تەنانەت شەری ناوخۆی میانمار، بورمای پێشوو لە نێوان ملیونێکی (روهینگەیر)ی موسەڵمان لە روژئاوای وڵات و گروپی (راکهینەر)ی بودیست دەچێتە ئەم چوارچیوەوە، لە ئاکامی ئەم ململانی یە لەسەر شوناس میلونێک موسەلمان بێبەشن لە شوناسنامەو مافی کارو خویندن و بواری تەندروستی لە سایەی زاڵبوونی دەسەڵاتی ئەمریکا ئەم ململانی و کوشتارە لە وڵاتێک وەک میانمار بەرێوە دەچی، باسی عیراق و یەمەن و ململانی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعەو سونی و گوشتار لە نێوانیان دا ناکەم کە لە عیراق جاروبار ئەم دوو مەزهەبە شەرئەنگیزیان ئاراستەی کەمینەی مەسیحی و دواتر یەزیدیەکانیش لە لایەن داعشەوە پەلامار دران! ئەمانە تێکرا شەری شوناسن!

شەری چوار ساڵەی سوریا ش شانوگەرییەکی سیاسی و سەربازی وڵاتە زلهێزەکان بوو، سەرەتا دژ بە رژیمی ئەسەد و یارمەتی دانی بەرەی نوسرەو هاندانی ئیسلامی پەناهەندە کە پێش وەخت ئامادەکرابوون بۆ پەیوەست بوون پێیانەوە دواتر کران بە قەوارەیەکی تر وەک ( داعش ) کە خواست و خولیای تەنیا دژ بەرژیمی ئەسەد نییە بەڵکو ئاراستەیەکی ئیسلامی و جیهانی بەر بلاویان هەیە وەک ناوەندێکی سونی لەشیوەی رکابەری ناوەندی شیعە لە ئیران دا، ئەم سیناریوەش دوور نییە لە دەستی پەنهانی ئەمریکاوە، بوونی هێزێکی توندرەوی تایفەیی شەرئەنگیز لە لایەک لاوی توندرەوی پەناهەندە لە ئەوروپاو ئەمریکا رادەکێشی بۆ بەرەکانی جەنگ لە سوریاو عیراق بەمەش سەرئیشەو تەقینەوە لە خۆیان دوور دەخەنەوە لە لایەکی دیکە بازاری چەک فرۆشتنیان ئاوادان دەبێتەوە سەرئەنجام نەوتیش بە نرخێکی هەرزان دەستیان دەکەوێ، کەواتە ئەمریکاو ئەوروپا سودمەندی سەرەکین لە دابەشبوونی شوناسەکان بەسەر خولیای تایفەیی و ئاینی جیاواز هەر خۆشیان پێش وەخت کاریان بۆ ئەوە کردووە جۆرێک لە فەوزا لە جیهانی دواکەوتووی ئیسلامی بەرقەرار بێ !
 

٣\٦\٢٠١٥ - نەرویج

ماڵپەڕی نەهرۆ