|
١٣\٣\٢٠١٩
شیمیاییوارانوو
ھەڵەبجەی و وەرپەرسی وەڵاتە زلھێزە جەھانیەکا.
موختار کەریمی
بێگومان کۆمەڵکوشی ھەڵەبجەی گەورەتەرین و بێ بەزەیانەتەرین کۆمەڵکوشی
بە چەکی شیمیایی بێ جە ئاستوو دنیاینە دماو شەڕی دووھەمی جەھانی. جە
گەرماگەروو ئا شەڕینە جە ئۆردووگا خۆفناکەکاو ڕژیموو نازیەکاو ئاڵمانی
بە تایبەت جە ئۆردووگا مەرگبارەکاو ئاوشویتسی (Auschwitz) ھەر جارێۆ بە
ھەزاران ژنی و زاڕوێ و پیرێ و جوانێ بە گازێ کوشەندێ جۆراجۆرێ جە
ماوێوە فرە کورتەنە خنیکیەنێ و سوچیەنێ. شێوەو ئی کارەساتە مێژوویە ڕۆ
١٦.٠٣.١٩٨٨ جە گەرماگەرموو شەڕوو ئێراق و ئێرانی ئی جارە جە ھەڵەبجەنە
دوبارە بیوە و دیسان گازە کوشەندەکاو ئاڵمانی بە دەسوو ڕژیموو بەعسی
فاشیستی بە یەکجار و جە ماوێو فرە کورتەنە ٥٠٠٠ ژنی و زاڕۆڵێ و پیرو
جوانێ ھەڵەبجەیشا خنیکنای و کوشتێ.
فرە کەسێ پسپۆڕێ و شارەزاێ ویەروو دادوەری ئی کۆمەڵکوشیە بە ژێنۆساید
منیارە. ھەر پاجورە کە کۆمەڵکوشی جوولەکەکا بە دەسوو ئاڵمانی نازی بە
پاو پیمانەو نەتەوە یۆگێرتەکا بە ژێنۆساید ئەشناسیا، بە پاو ئا
پیمانەیە کارەساتوو ھەڵەبجەیچ مشۆ بە ژێنۆساید بشناسیۆ، چوونکە یۆشیێ
فرێ چی دوە کارەساتەنە گنا وەرەچەم. ژێنۆساید گەورەتەرین و
دڕندانەتەرین تاوانەنە کە وەراوەروو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتینە کریاێنە و
کریۆ.( من جە دەرفەتێوتەرەنە بە تێرووتەسەڵی چی بارەوە بابەتێو وزوو
وەروو دەسوو شمەی وانەری ئازیزی).
ھەڵپەرستی و چەمپۆشی ڕێکوزیاو نەتەوە یۆگێرتەکا (UN).
کارەساتوو ھەڵەبجەی وەرەچەماو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی و زلھێزە جەھانیەکانە
قۆمیا و بێ گومان بە بێ ھامکاری ئا زلھێزا،بە تایبەت ئاڵمان و ئەمریکا
و شۆرەوی(سوڤیەت) و جارانی،پا ئاسانیە نەلێ وەرەو. ڕژیمە فاشیستەکەو
سەدامی ملھوڕی وەڵتەر چەکی شیمیایش ھەم جە کوردستانەنە و ھەم جە شەڕوو
ئێراق و ئێرانینە بەکارئاردەبێ. ئینەیچە پەی ڕێکوزیاو
نەتەوەیۆگێرتەکاUN))ی ئاشکرا بێ.(UN)چێروو گوشاروو وێروڕای گردی
جەھانینە دمامتەر جە گەڵاڵەنامەکاو ٦١٢ و ٦٢٠ و شەڕوو کەنداوینە
بەکارئاردەی ئی چەکیشە سەرکۆنە کەرد، بەڵام نامێ ئێراقیش پیسەو
بەکارئاوەروو ئی چەکیە نەبەردە. چانەیە شورەیتەر عانیە کە سەدام جە
ساڵەو ١٩٨٧ی بە ئاشکرا و جە چن مەحاڵێ کوردستانینە چەکی شیمیاییش بەکار
ئارد، UN)) ھیچ دژکردەوێوەش نەرمانا و ئینەیچە ھاندەرێو بێ پەی سەدامی
تا بە بێ کێشە بەردەوام بۆ سەروو بەکارئاردەی ئی چەکیە جە کوردستانەنە.
دماو شیمیایوارانوو ھەڵەبجەی و شاڵاوەکاو ئەنفالیچ نە ڕێکوزیاو نەتەوە
یۆگێرتەکاUN)) و نە زلھێزەکا بە ئاشکرا ئا جەنایەتەشا سەرکۆنە نەکرد و
ئەگەر چێلاوچەولایچەو بە ناڕەسمی باسێوەش سەرەو کریابۆ، ھیچ
گیروگرفتێوەش پەی سەدامی نەنیانەو. ئی کردەوە نامرۆڤیانە جە گلێرەوبیەی
کۆمیسیۆنوو مافوو مرۆڤی سەر بە UN))ی جە ئەوەڵوەھاروو ساڵەو ١٩٨٩ی
ئاشکراتەر بی و یاوا چڵەپۆپەو شوورەیی وێش. باسی سەرەکی ئی گلێرەوبیەیە
پاشێلکاری مافوو مرۆڤی و بەکارئاردەی چەکی شیمیایی جە ئێراقەنە بێ. چا
گلێرەوبیەینە وەڵاتە عەرەبیەکا و وەڵاتە سوسیالیستەکاو ئا سەردەمیە و
وەڵاتە وەرنیشتەیەکا بە فرەیی دەنگی ئا باسەشا بێئاکام کەرد و تەنانەت
ناستشا کە گەڵالەنامەو سەرکۆنەکەردەی ڕژیمە تاوانبارەکەو سەدامی
پەسەنڎکریۆ. ھەر چی پێوەنڎەینە جە گلێرەوبیەی ڕیکوزیاو (Genfer
Protokoll)ی کە جە مانگەو مارسوو ئا ساڵیە(١٩٨٩) جە پاریسەنە لواڕاوە،
بە ھیچ شێوازێو نامێ بەکارئاردەی چەکی شیمیای جە ئێراقەنە نەبریا. (ڕیکوزیاو
Genfer Protokoll ڕێکوزیایەو گەردوونین پەی چەمداریکەردەی و
قەڎەغەکەردەی گردجۆرە چەکی شیمیای و بیۆلۆژی. ئی ڕێکوزیا جە ساڵەو ١٩٢٥نە،
جە شاروو ژنێوو سویسینە مەرزیانەرە).
دەوروو زلھێزەکا پەی بەرھەمئاردەی چەکی شیمیایی ئێراقی:
ئاڵمان، ئەمریکا، بەریتانیا، ھولەند، فەرانسە، شۆرەوی جارانی و....
دەورێو سەرەکیشا بیەن جە یاردیدای ئێراقی پەی بەرھەمئاردەی چەکی
شیمیایی، چ بە کەرەسەی خام و چ بە یاونای زانایی تێکنیکی بە ڕژیموو
بەعسی. ڕێکوزیاو (Medico International)ی جە گۆڤاروو (Kurdistan
Aktuell) ی ساڵەو ١٩٩٨ی نامێ ٥٦ ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ(شەریکێ) ش وەڵا
کەردێوە کە بە ساڵان و بە چڕووپڕی یاردیدەرێ ڕژیموو سەدامی بیەنێ پەی
بەھەمئاردەی چەکی شیمیایی.
وەختوو وێش ساڵەو ٢٠٠٢ ڕژیموو بەعسی کە ئەرکدار کریابێ بە ھەمکاری UN))
ی پەی ئاشکرا کەردەی چەکە کوشەندەکاش، جە ڕاپۆرتێوەنە پەی ئەنجومەنوو
ئاسایشی نامێ زیاتەر جە ٨٠ ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ، کۆمەڵێو تاقیگەی
پەیجۆریکەرێ دەوڵەتیێ و کەرتوو تایبەتی و چنھا کەسایەتیێ ئاڵمانیەش
ئاشکرا کەردێ، کە ھەر جە ساڵەو ١٩٧٥ یەو بەردەوام کەرەسێ پەیوازێ
تەکنیکیێ و کەرەسەی خام و زانایی تێکنیکشا دان بە ڕژیمو ئێراقی پەی
بەرھەمئاردەی چەکی کۆمەڵکوشی شێمیایی و بیۆلۆژی و ئەتۆمی. چا ڕاپۆرتەنە
ئاشکرا کریا بێ کە کیاستەی ئا گردوو کەرەسە جۆراوجۆرا بە ئاگاداری
وەرپەرسێ پایەبەرزێ دەوڵەتوو ئاڵمانی، بە تایبەت وەزارەتوو کاروبارو
بەری بیەن و کیانیان و بە یاگێچ یاوان.
گردوو ئا ھەرمانگە بەرھەمئاوەرە (شەریکە) ئاڵمانیا وکەسایەتیەکا
دیارێنێ و پەی گردی ئەشناسیاێنێ. بە پاو ئا زانیاریە باوەڕ پەنەکریایا
کە چاپەمەنیە ئاڵمانیەکا وەڵاشا کەردەو، نزیکەو ٧٠% و ئا گازە ژاراوی و
کوشەنداو ئێراقیە بە یارمەتی ھەرمانگە ئاڵمانیەکا بەرھەم
ئامێنێ.(Süddeutsche Zeitung ٢٦.١١.١٩٩٧) . جە مانگەو ئووتی ١٩٩٠ی ٧
کەسێ جە کاربەدەساو بڕێو چا شەریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb,
Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern, و....جە شارەکاو Hannover
و Dreieich و Hamburg نە قٶڵبەسێ کریای. دوێ چا وەرپەرسا کارمەنڎێ (BND،
ڕێکوزیاو سێخوڕی بەروو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung
(٢٩.٠٨.١٩٩٠. بەشێو فرەو ئا کاربەدەسا بە بێ سەزا و چن کەسێچشا بە
سەزایوە فرە سووکە جە دادگانە زیایرە.
٣٠%و ئا گازە کوشەندا و کەرەسەکاتەری،جە وەڵاتەکاتەریوە،کە نامێشا
سەرتەرەو ئاماینە، دریاێبێنێ بە ڕژیموو سەدامی ملھۆڕی.
دەوروو کڵاوسوورە کوردیەکا.
ھەرپاسە کە وەڵتەر ئیشارەم پەنە کەرد،رژیمو بەعسی وەڵتەر جە شەڕوو
ئێراق و ئێرانینە و ھەر پاسە جە ساڵەو ١٩٨٧ینە جە چن مەحاڵێتەری
کوردستانیەنە چەکی شیمیایش بەکار ئاردەبێ. ئینەیچە ھەم پەی ئێرانی، ھەم
پەی ھیزە کوردیەکا و ھەم پەی زلھێزە جەھانیەکایچ دیار و ئاشکرا بێ کە
بە بێدەنگی ویاراشا. ئانەیچە کە زلھێزەکا وەراوەروو ئی تاوانکاریاوە
بێدەنگیشا ھۆرچنیە بێ، پەی ویروڕاو گردی جەھانی و کوردی و بە تایبەت
پەی ھێزە کوردیەکا دیار و ئاشکرا بێ. ھەر ئی بێدەنگیە ھاندەرێو بێ پەی
سەدامی کە دیسان ئی چەکیە بەکار بارۆوە و جە ھیچ کەسوو لایەنێو
نەسڵەمۆوە. سەرەڕاو ئانەیە بەشێو جە ھێزە کوردیکا وێشا کەرد بە بەشێو
جە جەنگوو دوێ داگیرکەرێ کوردستانی و بیێ بە کڵاوسوورێ سپاو پاسداراو
ئێرانی و کەوتێ وەڵێشا و ئاردێشا تا دڵێ شاروو ھەڵەبجەی.
بەشێو چا کڵاوسوورا تەنانەت جەعانوو شیمیایوارانەکەینە بە گردجۆرە
چەکێو وەرگیریشا کەرد جە ژەنووزاڕوی بێ تاوان و بێ پەناو ھەڵەبجەی و
ناستشا چا کارەساتەنە ڕزگارێ با و وێشا یاونا یاگیە ئەمنە.
ڕاسەن کە تاوانباری سەرەکی ڕژیمە فاشیستەکەو سەدامین ودماتەریچ ئا
وەڵاتانێ کە یاردیدەرش بیەنێ. بەڵام بە یاگێ وێش کۆماروو ئیسلامی
ئێرانی و کڵاوسوورەکایچ تاوانبارێنێ. چوون ئاڎێ زانێنێ کە سەدام ئی
چەکە کوشەندەشە بەکار ئاردەن و بە بێ ھیچ گومانێو دیسان بەکارش مارۆوە.
ئاڎێشایچ ناوەرپەرسانە زەمینەشا پەی ئەنجامدای ئا تاوانێ ئامادە کەرد.
جە بڕێوە وەڵاتی ئوروپاینە،جە بەشوو ئاماولواینە،سەزایەوە یاساییە ھەنە
بە نامێ"سەزاو وێپارێزنای جە یاردیدای". ئینە پا ماناینە کە ئەگەر
شۆفیرێو بە ماشین بڎۆ ئەو کەسێو زامڎارش کەرۆ و نەمردۆ و بلۆ. لایەنی
یەرەمیچ کە بێ ئاگان جە ڕوەداکەی، بەڵام لاشەنە ویەرۆ و کەسە
زامڎارەکەی وینۆ. ئەگەر نەوەزۆرە و یاردی زامڎارەکەی نەڎۆ، پەی نمونەی
تەلەفون نەکەرۆ پەی پولیسی و پەی دوکتوری،ئاڎیچ بە تاوانەو وێپارێزنای
جە یاردیدای و وەرگێری نەکەردەی جە ئێش و ئازارو فرەتەروو زامڎارەکەی
دریۆ بە دادگای و سەزا دریۆ.
جا سەروو بنەماو ئی جۆرە یاسایا و بە تایبەت بنەماو یاساو وەرگێری و
سەزادای بکەراو کۆمەڵکوشی و ژنۆسایدی مشۆ سەزاو کۆماری ئیسلامی ئێرانی
پێسەو زەمینە وەشکەری و کڵاوسورە کوردیەکا پێسەو چەمساقی جە کۆمەڵکوشی
ھەڵەبجەینە جە دادگایە بێلایەنە و تایبەت بە تاوانکاری کۆمەڵکوشی یان
ژێنۆسایدی چێشە بۆ؟
ئاڵمان
shahoko22@yahoo.de
|
|
       |
