|
١٦\٣\٢٠١٣
شیمیاییوارانوو
ھەڵەبجەی و وەرپەرسی وەڵاتە زلھێزەکا.
موختار کەریمی
بێگومان کۆمەڵکوشی ھەڵەبجەی گەورەتەرین و بێ بەزەیانەتەرین کۆمەڵکوشی
بە چەکی شیمیایی بێ جە ئاستوو دنیاینە دماو شەڕوو دووھەمی جەھانی. جە
گەرماگەروو ئا شەڕینە جە ئۆردووگا خۆفناکەکاو ڕژیموو نازیەکاو ئاڵمانی
بە تایبەت جە ئۆردووگا مەرگبارەکاو ئاوشویتسی(Auschwitz) ھەر جارێۆ بە
ھەزاران ژنی و زاڕوێو پیرێ و جوانێ بە گازێ کوشەندێ جۆراجۆرێ جە ماوێوە
فرە کورتەنە خنیکیەنێ و سوچیەنێ. شێوەو ئی کارەساتە مێژوویە ڕۆ
١٦.٠٣.١٩٨٨ جە گەرماگەرموو شەڕوو ئێراق و ئێرانی ئی جارە جە ھەڵەبجەنە
دوبارە بیوە و دیسان گازە کوشەندەکاو ئاڵمانی بە دەسوو ڕژیموو بەعسی
فاشیستی بە یەکجار و جە ماوێوە فرە کورتەنە ٥٠٠٠ ژنی و زاڕۆڵێ و پیرو
جوانێ ھەڵەبجەیشا خنیکنای و کوشتێ.
فرە کەسێ پسپۆڕێ و شارەزاێ بواروو دادوەری ئی کۆمەڵکوشیە بە ژێنۆساید
منیارە. ھەر پاجورە کە کۆمەڵکوشی جوولەکەکا بە دەسوو ئاڵمانی نازی بە
پاو پیمانەو نەتەوە یۆگێرتەکا بە ژێنۆساید ئەشناسیا، بە پاو ئا
پیمانەیە کارەساتوو ھەڵەبجەیچ مشۆ بە ژێنۆساید بشناسیۆ،چوونکە یۆشیێ
فرێ چی دوە کارەساتەنە گنا وەرچەم. ژێنۆساید گەورەتەرین و دڕندانەتەرین
تاوانەنە کە وەراوەروو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتینە کریاێنە و کریۆ.( من جە
دەرفەتێوتەرەنە بە تێرووتەسەڵی چی بارەوە بابەتێو وزوو وەروو دەسوو
شمەی وانەری ئازیزی)
ھەڵپەرستی و چەمپۆشی ڕێکوزیاو نەتەوە یۆگێرتەکا UN))
کارەساتوو ھەڵەبجەی وەرەچەماو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی و زلھێزە جەھانیەکانە
قۆمیا و بێ گومان بە بێ ھامکاری ئا زلھێزا،بە تایبەت ئاڵمان و ئەمریکا
و شۆرەوی(سوڤیەت) و جارانی،پا ئاسانیە نەلێ وەرەو. ڕژیمە فاشیستەکەو
سەدامی ملھوڕی وەڵتەر چەکی شیمیایش ھەم جە کوردستانەنە و ھەم جە شەڕوو
ئێراقوو ئێرانینە بەکارئاردەبێ. ئینەیچە پەی ڕێکوزیاو
نەتەوەیۆگێرتەکاUN))ی ئاشکرا بێ.(UN)چێروو گوشاروو وێرووڕای گردی
جەھانینە دمامتەر جە گەڵاڵەنامەکاو ٦١٢ و ٦٢٠ و شەڕوو کەنداوینە
بەکارئاردەی ئی چەکیشە سەرکۆنە کەرد، بەڵام نامێ ئێراقیش پیسەو
بەکارئاوەروو ئی چەکیە نەبەردە. چانەیە شورەیتەر عانیە کە سەدام جە
ساڵەو ١٩٨٧ی بە ئاشکرا و جە چن ناوچێ کوردستانینە چەکی شیمیاییش بەکار
ئارد، UN)) ھیچ دژکردەوێوەش نەرمانا و ئینەیچە ھاندەرێوە بی پەی سەدامی
تا بە بێ کێشە بەردەوام بۆ سەروو بەکارئاردەی ئی چەکیە جە کوردستانەنە.
دماو شیمیایوارانوو ھەڵەبجەی و شاڵاوەکاو ئەنفالیچ نە UN)) و نە
زلھێزەکا بە ئاشکرا ئا جەنایەتەشا سەرکۆنە نەکرد و ئەگەر
چێلاوچەولایچەو بە ناڕەسمی باسێوەش وەنە کریابۆ،ھیچ گیرووگرفتێوەش پەی
سەدامی نەنیانەو. ئی کردەوە نامرۆڤیانە جە گلێرەوبیەی کۆمیسیۆنوو مافوو
مرۆڤی سەر بە UN))ی جە ئەوەڵوەھاروو ساڵەو ١٩٨٩ی ئاشکراتەر بی و یاوا
چڵەپۆپەو شوورەیی ویش. باسی سەرەکی ئی گلێرەوبیەیە پاشێلکاری مافوو
مرۆڤی و بەکارئاردەی چەکی شیمیایی جە ئێراقەنە بێ. چا گلێرەوبیەینە
وەڵاتە عەرەبیەکا و وەڵاتە سوسیالیستەکاو ئا سەردەمیە و وەڵاتە
وەرنیشتەیەکا بە فرەیی دەنگی ئا باسەشا بێئاکام کەرد و تەنانەت ناستشا
کە گەڵالەنامەو سەرکۆنەکەردەی ڕژیمە تاوانبارەکەو سەدامی پەسەندکریۆ.
ھەر چی پێوەندینە جە گلێرەوبیەی ڕیکوزیاو (Genfer Protokoll)ی کە جە
مانگەو مارسوو ئا ساڵیە(١٩٨٩) جە پاریسەنە لواڕاوە، بە ھیچ شێوازێو
نامێ بەکارئاردەی چەکی شیمیای جە ئێراقەنە نەبریا.(Genfer Protokoll
ڕێکوزیایەوە گەردوونین پەی چەمداریکەردەی و قەدەغەکەردەی گردجۆرە چەکی
شیمیای و بیۆلۆژی. ئی ڕێکوزیا جە ساڵەو ١٩٢٥نە، جە شاروو ژنێوو سویسینە
مەرزیانەرە).
دەوروو زلھێزەکا پەی بەرھەمئاردەی چەکی شیمیایی ئێراقی :
ئاڵمان، ئەمریکا، بەریتانیا، ھولەند، فەرانسە، شٶرەوی جارانی و....
دەورێوە سەرەکیشا بیەن جە یاردیدای ئێراقی پەی بەرھەمئاردەی چەکی
شیمیایی، چ بە کەرەسەی خام و چ بە یاونای زانایی تکنیکی. ڕێکوزیاو
(Medico International)ی جە گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ی ساڵەو ١٩٩٨ی
نامێ ٥٦ ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ(شەریکێ) ش وەڵا کەردێوە کە بە ساڵان و
بە چڕووپڕی یاردیدەرێ ڕژیموو سەدامی بیەنێ پەی بەھەمئاردەی چەکی
شیمیایی.
وەختوو وێش ساڵەو ٢٠٠٢ ڕژیموو بەعسی کە ئەرکدار کریابێ بە ھەمکاری UN))
ی پەی ئاشکرا کەردەی چەکە کوشەندەکاش، جە ڕاپۆرتێوەنە پەی ئەنجومەنوو
ئاسایشی نامێ زیاتەر جە ٨٠ ھەرمانگای بەرھەمئاوەرێ، کۆمەڵێو تاقیگەی
پەیجۆریکەرێ دەوڵەتیە و کەرتوو تایبەتی و چنھا کەسایەتیێ ئاڵمانیەش
ئاشکراکەردێ، کە ھەر جە ساڵەو ١٩٧٥ یەو بەردەوام کەرەسێ پەیوازێ
تەکنیکیە و کەرەسەی خام و زانایی تەکنیکشا دان بە ڕژیمو ئێراقی پەی
بەرھەمئاردەی چەکی کۆمەڵکوشی شێمیایی و بیۆلۆژی و ئەتۆمی. چا ڕاپۆرتەنە
ئاشکرا کریا بێ کە کیاستەی ئا گردوو کەرەسە جۆراوجۆرا بە ئاگاداری
وەرپەرسێ پایەبەرزێ دەوڵەتوو ئاڵمانی بیەن و ئەنجام دریان.
گردوو ئا شەریکە ئاڵمانیا وکەسایەتیەکا دیارێنێ و پەی گردی
ئەشناسیاێنێ. بە پاو زانایی چاپەمەنیە ئاڵمانیەکا نزیکەو ٧٠% و ئا گازە
ژاراوی و کوشەنداو ئێراقیە بە یارمەتی شەریکە ئاڵمانیەکا بەرھەم ئامێنێ
(Süddeutsche Zeitung ٢٦.١١.١٩٩٧) . جە مانگەو ئووتی ١٩٩٠ی ٧ کەسێ جە
کاربەدەساو چنە چا شەریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet,
Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern, و..جە شارەکاو Hannover و Dreieich
و Hamburg) نە قٶڵبەسێ کریای. دوێ جا وەرپەرسا کارمەندێ (BND، ڕێکوزیاو
سێخوڕی بەروو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung (٢٩.٠٨.١٩٩٠. بەشێوە
فرەو ئا کاربەدەسا بە بێ سەزا و چن کەسێچشا بە سەزایوە فرە سووکە جە
دادگانە زیایرە.
٣٠%و ئا گازە کوشەندا و کەرەسەکاتەری،جە وەڵاتەکاتەریوە،کە نامێشا
سەرتەرەو ئاماینە،ئامێبێنێ.
کڵاوسوورە کوردیەکا
ھەرپاسە کە وەڵتەر ئاماژەم پەنە کەرد،رژیمو بەعسی وەڵتەر جە شەڕوو
ئێراق و ئێرانینە وە ھەر پاسە جە سالەو ١٩٨٧ ینە جە چن ناوچێتەری
کوردستانیەنە چەکی شیمیایش بەکار ئاردە بێ. ئینەیچە ھەم پەی ئێرانیو و
ھیزە کوردیکا و ھەم پەی زلھێزە جەھانیەکایچ دیار و ئاشکرا بێ . ئانەیچە
کە زلھێزەکا وەراوەروو ئی تاوانکاریاوە بێدەنگیشا ھۆرچنیە بێ، پەی
ویرووڕاو گردی جەھانی و کوردی و بە تایبەت پەی ھێزە کوردیکا سەلەمیا
بێ. ھەر ئی بێدەنگیە ھاندەرێوە بێ پەی سەدامی کە دیسان ئی چەکیە بەکار
بارۆوە و جە ھیچ کەسوو لایەنێوە نەسڵەمیۆوە. سەرەڕاو ئانەیە بەشێوە جە
ھێزە کوردیکا وێشا کەرد بە بەشێوە جە جەنگوو دوێ داگیرکەرێ کوردستانی و
بیێ بە کڵاوسوورێ سپاو پاسداراو ئێرانی و کەوتێ وەڵێشا و ئاردێشا تا
دڵێ شاروو ھەڵەبجەی.
بەشێوە چا کڵاوسوورا تەنانەت جەعانوو شیمیایوارانەکەینە بە گردجۆرە
چەکێو وەرگیریشا کەرد جە ژەنووزاڕوی بێ تاوانوو بێ پەناو ھەڵەبجەی و
ناستشا چا کارەساتەنە ڕزگارێ با.
ڕاسەن کە تاوانباری سەرەکی ڕژیمە فاشیستەکەو سەدامین ودماتەریچ ئا
وەڵاتانێ کە یاردیدەرش بیەنێ. بەڵام بە یاگێ وێش کۆماروو ئیسلامی
ئێرانی و کڵاوسوورەکایچ تاوانبارێنێ. چوون ئادێ زانێنێ کە سەدام ئی
چەکیە بەکار مارۆ. ئادێچ ناوەرپەرسانە زەمینەشا پەی ئەنجامدای ئا
تاوانێ ئامادە کەرد.
جە بڕێوە وەڵاتی ئوروپاینە،جە بەشوو ئاماولواینە،سەزایەوە یاساییە ھەنە
بە نامێ"سەزاو وێپارێزنای جە یاردیدای". ئینە پا ماناینە کە ئەگەر
شۆفیرێوە بە ماشین بدۆ وەنەو کەسێوە و نەمردۆ و بلۆ. لایەنی یەرەمیچ کە
بێ ئاگان جە ڕوەداکەی، بەڵام لاشەنە ویەرۆ و کەسە زامدارەکەی وینۆ.
ئەگەر نەوەزۆرە و یاردی زامدارەکەی نەدۆ، پەی نمونەی تەلەفون نەکەرۆ
پەی پولیسی و پەی دوکتوری،ئادیچ سەزا دریۆ.
جا سەروو بنەماو ئی جۆرە یاسایا مشۆ سەزاو کۆماری ئیسلامی ئێرانی و
کڵاوسورەکا جە کۆمەڵکوشی ھەڵەبجەینە جە دادگایەوە بێلایەنە و تایبەت بە
تاوانکاری کۆمەڵکوشی یان ژێنۆسایدی چێشە بۆ؟
١٥\٣\٢٠١٣
- ئاڵمان
shahoko22@yahoo.de
|
