|
|
|
سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، جیهانگیریی و بەرەنگاربوونەوە. نووسینی: کریس هارمان ناوەرۆک
×
پێشەکی × پرسیار و وەڵام × کارەساتی لیبراڵی نوێ ( نیو لیبراڵیزم ) × نموونه‌ی نیولیبرالیزم × ئەزموونی سەرنەکەوتووی ڕۆژهەڵات × دۆزه‌خی كارگه‌ئاره‌قچۆڕێنه‌كان × مۆتەکەی ژینگە × هیچ شتێک بە خۆڕایی نییە – تەنانەت چەک و یارمەتیش × کێ لە پشت پەردەوە کارەکان دەبات بەڕێوە؟ × دەستی شاراوەی پشت سندوقی دراوی نێودەوڵەتی × دەتوانین چی بکەین؟ بازاری ئازاد شكستی خواردوه، سه‌رانی ده‌وڵه‌تانی پیشه‌سازی و ئیمپریالیست له‌سه‌روی هه‌مووشیانه‌وه‌وڵاته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا. ده‌یانه‌وێ له‌هه‌موو ده‌رگایه‌ك بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌م قه‌یرانه‌سه‌رتاپاگیره‌رزگارییان بێت. یه‌كێك له‌هه‌ول و ته‌قه‌لاكانیان كۆبوونه‌ی G 20 بوو له‌به‌ریتانیا له‌چه‌ند ڕۆژی رابردوودا. یه‌كێك له‌ڕێگاچاره‌كانی‌سه‌رانی G20 ئه‌وه‌یه‌ڕێكخراوه‌كانی وه‌كو سندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی جیهانی و ڕێكخراوی دراوی نێوده‌وڵه‌تی یان كرد به‌ئه‌لته‌رناتیڤ بۆ رزگاربوون له‌م قه‌یرانه. به‌ڵام كرده‌وه‌ی چه‌ندین ده‌یه‌ی رابردوو نیشانی داوه‌ئه‌م ڕێكخراوانه‌نه‌ك ناتوانن ئه‌م قه‌یرانه‌چاره‌سه‌ر بكه‌ن، به‌ڵكو ڕاسته‌وخۆ ئه‌م ڕێكخراوانه‌ده‌ستیان هه‌یه‌له‌برسی كردن و هه‌ژاری ملیۆنه‌ها مرۆڤی كرێكار و ڕه‌نجده‌ر له‌سه‌رتاسه‌ری دونیا، به‌تایبه‌تیش له‌وڵاتانی ناسراو به‌جیهانی سێیه‌م. ئامانجی ئێمه‌ش (ماڵپه‌ری سۆسیالیسته‌ئه‌نته‌رناسیوناله‌كان) له‌بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م نامیلكه‌یه‌ئه‌وه‌یه‌بۆ ئه‌وه‌ی كرێكاران و ڕه‌نجده‌رانی بیرو بازو ئاشنا بن به‌ناسینی ئه‌م ڕێكخراوه‌بۆرژوازییانه. هه‌روه‌كو سۆسیالیستی به‌ریتانی كریس هارمان له‌پێشه‌كی ئه‌م نامیلكه‌یه‌دا ئارمانی ئه‌م نووسراوه‌یه‌ئاوا به‌یان ده‌كات: ئامانجی ئەم نامیلکەیە لەوەدایە پێمان بڵێت بۆچی پێویستە لە دژی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی نێودەوڵەتی بزووتنەوەیەک رێکبخەین و هەروەها بەربەرەکانێی تەواوی سیستەمی سەرمایەداریش بکەین، کە بە ملێونان کەس دەکاتە قوربانی قازانجەکانی خۆی. پێشەکی: بزاڤێکی دژ بە سەرمایەداری لە گەشەکردن دایە بە ئامانجی ئەوەی بەر بەتێکدانی ژیانی ملیۆننان کەس لە سەرانسەری ئەم هەسارەیە بگرێت. ئەم بزاوتە مانگی تشرینی دووەمی ڕابردوو لە شاری "سیاتڵ" بە شێوەیەکی زۆر کاریگەرییانە خۆی پیشاندا و پاشان لە شوێنی ترو بە دەیان هەزار کەس ناڕەزاییان دەربڕی و ، بەم کردارەیان سیاسەتەکانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی International Montary Fund و بانکی جیهانی World Bank و رێکخراوی بازرگانی جیهانی World Trade Organisation یان ئاشکراتر کرد. ئەم ڕێکخراوانە بۆیە کرانە ئامانج چونکە ڕێوشوێنی ئابووری و کۆمەڵایەتی بە سەر وڵاتان دا دەسەپێنن کە کاولبوون و داڕوخانیان لێدەکەوێتەوە. ئەو زەبرەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە خەڵکی ئاسیایی دەوەشێنێ مەسەلەیەکی زۆر ترسناکە.. ڕۆژانە نۆزدە هەزار مناڵ لە وڵاتانی تازە گەشەسەندوو (وڵاتانی جیهانی سێهەم) دا دەمرن، چونکە ئەو بڕە پارەیەی کە دەبێ لە پاراستنی باری تەندروستی دا خەرج بکرێ، بۆ دانەوەی قەرز دادەنرێ. سندوقی دراو و بانکی جیهانی چاودێری جێبەجێکردنی ( پرۆگرامەکانی چاکسازی بونیادی ) دەکەن کە ئەوەندە لێپرسراوە لە مەرگی ئەو نۆزدە هەزار مناڵە تارادەی ئەوەی دەمی هەر مناڵێک لوولەی تفەنگێکی تێکرابێ و دەست بە پەلەپیتکەکەشیدا بنرێ. ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی دەستی لە مردنیشدا هەیە، چونکە یاسای بە ڕواڵەت بێ تاوان بە سەر وڵاتاندا دەسەپێنێ سەبارەت بە ( لە بەرگرتنەوەی ژبرانە ). ئەمەش بە واتای ئەوە دێت کە ئەو وڵاتانە ناتوانن خۆیان داوودەرمان دروست بکەن و بە نرخێکی هەرزان بە خەڵکی بفرۆشن. لە باتی ئەمە دەبێ ( ڕێپێدان ) لە کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی ڕۆژئاواوە وەرگرن کە نرخەکانی خەڵکانێکی زۆر پێیان نادرێ. دەرەنجامیش ملێونان کەس لە ئەفریقا، ئاسیا و ئەمریکای لاتین بە هۆی ئەو نەخۆشییانەوە دەمرن کە چارەسەرکردنیان هەیە، لەوانەش وەک نەخۆشییەکانی سیل، مەلاریا، کولێرا، HIV ی (ئایدز). ئامانجی ئەم نامیلکەیە لەوەدایە پێمان بڵێت بۆچی پێویستە لە دژی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی نێودەوڵەتی بزووتنەوەیەک رێکبخەین و هەروەها بەربەرەکانێی تەواوی سیستەمی سەرمایەداریش بکەین، کە بە ملێونان کەس دەکاتە قوربانی قازانجەکانی خۆی. پرسیار و وەڵام: • سندوقی دراوی نێودەوڵەتی چی یە؟ International Montary Fund سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی هەردووکیان لە ساڵی 1944 دا دامەزران، بە مەبەستی گەشەپێدانی بازاری ئازاد و چاودێریکردنی ئابووری جیهانی بە شێوەیەک کە لە بەرژەوەندی وڵاتە هەرە دەوڵەمەندەکانی جیهان و بە تایبەتیش وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا بێت. وڵاتان لە سندوقی بازرگانی جیهانی بە پێی قەبارەی ئابووری یان مافی دەنگدانیان هەیە نەک بە پێی پێویستی گەلەکەیان. وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە 5% ی کۆی دانیشتوانی جیهانە کەچی لە 17% ی دەنگەکانی لە ناو IMF دا هەیە. هەر حەوت وڵاتی پیشەسازی ناسراو بە G7 یش کە خاوەنی 45% ی دەنگەکانن، بە ئاسانی دەتوانن بە پێی سیاسەتی خۆیان دەنگ بدەن ئەم ڕێکخراوە لە گەڵ بانکی جیهانی دا قازانجێکی گەلێ زیاتر وەردەگرن لەو بڕە پارەیەی کە بە قەرز داویانە بە وڵاتان. • بانکی جیهانی چی یە؟ World Bank بانکی جیهانی قەرز دەبەخشێت بە پرۆژە ژێرخانی یەکانی وەک: رێگەوبان، بەنداو و وێستگەکانی وزە. هەر لە سەرەتای هەشتاکانەوە ئەم بانکە بە هاریکاری سندوقی دراوی نێودەوڵەتی قەرزی بە پرۆژە بونیادییەکانی چاکسازیی بەخشیوە. ئەم دوو رێکخراوە بڕی ئەو قازانجەی لە بەرامبەر قەرزەکانی وەریدەگرێتەوە زیاترن لە بڕی ئەزو قەرزانەی کە داویانە. زۆرینەی ئەو قەرزانەی ئێستا ئەم دوو رێکخراوەیە دەیدەن بە هەندێ لە دەوڵەتان هەر لەو قازانجەوە هاتووە کە لەو وڵاتانەکانیان وەرگرتەوە. لە نێوان ساڵانی 1980--_1992دا بانکی جیهانی و بانکی دراو لە پێشەوەی لیستی ئەو "وڵاتاتە گەشەسەندوانەوە "دەهاتن کە قازانجی ئەو قەرزانەی وەریاندەگرت بڕی 771،3 بلیۆن دۆلار بوو. لە سەرووی ئەوەشەوە 891 بلیۆن دۆلاریشیان وەرگرتۆتەوە. لە ماوەیەدا هەژار ترین وڵات، زیاتر لە سێ جار بڕی قەرزی ساڵی 1980 یان داوەتەوە، کەچی لە کۆتایشدا سێ ئەوەندەی یەکەمین جار قەرزار بووتەوە. هەر وەکو بارتن بریگزی Barton Briggs بەرێوەبەری کۆمپانیای (مۆرگن ستانلی ) Morgan Stanley ی دراویی دەڵێ: " دوو سەد ملیۆن کەسی ئەمریکای لاتین دەهەی داهاتوو ئارەق لە بەردەم قرچەی هەتاودا دەڕێژن بۆ خاتری ئەوەی ( سیتیکۆرپ ) Citicop بتوانێ لە ماوەی ساڵێکدا دوو جار نرخی سوودەکانی خۆی بەرزبکاتەوە. • ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی چی یە؟ World Trade Organisation ئەم رێکخراوە لە ساڵی 1995 دامەزرا بە مەبەستی سەپاندنی بازاری ئازاد لە سەرانسەری جیهاندا، کۆمیتەی داوەریی بازرگانی نێودەوڵەتی، کە رێکخراوەیەکی زۆر شاراوەیە، دەتوانێ گەمارۆ بە سەر هەر وڵاتێک دا بسەپێنێ کە مل بە داواکارییەکانی نادات. • پرۆگرامە بونیادییەکانی چاکسازی چین ؟ هیچ وڵاتێکی هەژار ناتوانێ قەرز لە سندوقی دراو یان بانکی جیهانی وەرگرێ تا مل بۆ پرۆگرامە بونیادییەکانی چاکسازی کەچ نەکات. ئەم چاکسازییانە ڕێگە دەکەنەوە لە بەردەم کۆمپانیا ترە رەگەزەکان و گۆڕینی کەرتی دەوڵەتی بۆ کەرتی تایبەت و نالەبار بوونی مافەکانی کرێکاران و کرێ ە هەلومەرجی کارو سەپاندنی بە سەر پێویستییە گشتیەکان دا، سەرنەکەوتن لە جێبەجێکردنی ئەم سیاسەتانە دا بە واتای پەسەند نەکردنی دانی قەرزە لە لایەن سندوقەکەوە. ئەم سیاسەتانە بوونە هۆی سەپاندنی نرخ و کرێ بە سەر کەرتی تەندورستی و فێرکردندا، سەدان هەزار کەسی ناچار کرد بەوەی لە سەر کارەکانیان دەرکرێن و پیشەسازی خۆجێیەتیش بپووکێتەوە. هەروەها ئەم سیاسەتانە رێیان خۆشکرد بۆ دابەزینی ئاستی چاودێری تەندورستی و بەرزبوونەوەی ڕادەی مردنی پێگەیشتوان لە ئاستێکی بەرفراوانی وڵاتانی جیهانی سێیەم دا. خەستاخانە گشتی و تیمارگەکانی نیمچە بیابانەکانی ئەفریقیا و بەشێک لە ئەمریکای لاتین و ئاسیا بوونە ناوەندێک بۆ گەشەسەندنی نەخۆشیەکان.لەوەتەی سندوقی دراو سیاسەتە چاکسازییەکانی خۆی لە ساڵی 1990 وە لەزیمبابۆی سەپاندوە،ڕێژەی سەدیی خەرجی تەندورستی بۆ هەر تاکێک بەرێژەی سێ – یەک دابەزیوە. کەمکردنەوەی خزمەتگوزاریی تەندروستی، کە سندقی ناوبراو هۆکاریەتی، وایکردوە کە ئایدز بە شێوەیەکی ترسناک زۆربەی وڵاتانی ئەفریقیا بگرێتەوە، خوێندن لە زۆرێک لەوڵاتانی قەرزاردا تەنیا بۆ ژمارەیەکی کەم دەستەبەرە، ئەویش بە هۆی ناچارکردنی خوێندنگاکان بەوەی کرێ بسێنن، کە ئەویش دیسانەوە هەر لە لایەن سندوقی دراوەوە سەپێنراوە، هەروەها لەوەتەی سیاسەتەکانی سندوقی دراو سەپێنراوە. کرێیی ڕاستەقینەش لە زۆربەی وڵاتانە ئەفریقیەکاندا بۆ ئاستی 50 – 60 دابەزیوە. پرۆگرامە بونیادییەکانی چاکسازی ئەوەندە نامۆن، سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ناوی ( کەمکردنەوەی هەژاری و ئاسانکاریەکانی گەشەسەندنی ) لێ ناون. لە لایەن خاوەن بانکەکانەوە برسیکراون رێکخراوی خێرخوازی OXFAM پێیوایە کە 10 ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهان دا رووبەرووی کەمخۆراکییەکی سەخت بوونەتەوە. قەیرانی هەرە گەورەش لە ( چیای ئەفریقیا ) دایە کە هەردوو وڵاتی ئەسیوپیا و ئەریتریا دەگرێتەوە. لێتوێژینەوەیەکی ساڵی 1999 لە چیای ئەفریقیای ئەوەی نیشان دا کە :
· ئایا سیاسەتەکانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی یارمەتی گەشەسەندنی ئابووری دەدەن؟ دوای ئەوەی لێترێژینەوەیەک لە سەر 76 وڵات ئەنجام درا کە ( بەرنامە بونیادییەکانی چاکسازی ) سندوقی دراو جێبەجێ دەکەن، دەرکەوت کە تەنیا چوار وڵاتیان توانیویانە بە شێوەیەکی گونجاو پرۆسە ئابووریەکانیان بگەیەننە شوێنی مەبەست.
لە ئەمریکای لاتین، ڕاپەراندنی ئەرکی قەرزەکان لە هەشتاکاندا بووە هۆی لە دەستدانی سێ – یەکی دەستکەوتی هەناردەکان. لە کاتێک دا زۆر لەو وڵاتانە لە کۆتایی هەمان دەیەدا زیاتر قەرزدار بوون وەک لە سەرەتای دەیەکەدا. ئێستا ئاستی بژێوی زیاتر لە 40 ملیۆن کەس، واتە 20% ی دانیشتوان لە خوار هێڵی هەژاریەوەیە. • قەرزەکانی فریاکەوتن چین کە بەلێنیان پێدراوە ؟ " قەرزەکانی فریاکەوتن بەڕێوەن " ، بەم شێوەیە زۆربەی میدیاکانی جیهان لە پاش کۆبوونەوەی کۆمەڵەی وڵاتە پیشەسازییەکان، کە بە G8 ناسراون، لە حوزەیرانی ساڵی 1999 باسیان لێوە کرد. لە راستیدا G8 بەڵێنی دابوو بەوەی کە ئەو قەرزانە بداتەوە، بەوەش وەڵامی هەڵمەتی گەورەی دژ بە قەرزیان دابۆوە کە ڕێکخراوێکی وەک Jubilea 2000 یش تێیدا بەشدار بوو. لە بەریتانیا وەزیری دارایی ( گۆردان براون) Gordon Brown وەک پاڵەوانێکی پاراستنی قەرزەکانی فریاکەوتن ناسێنرا. تەنانەت Jubilea 2000 یش دەست خۆشی خۆی لە G8 کرد لە بردنەسەری بەڵێنەکەیان، بەڵام قەرزەکانی فریاکەتن تەنیا بە چەند وڵاتێکی کەم دران. ئەمە لە کاتێکدا دانی قەرزەکانیش مەرجدارە بەوەی کە ئەو وڵاتانەمل بۆ مەرجەکانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی بدەن. هەر دوای ساڵێک ئیدی هیچ وڵاتێکی تر پولێکیشی لەو قەرزە بەڵێن دراوانە وەرنەگرت. زەی ئارلیۆ Zie Arlyo ی سەر بە تۆڕی قەرزیی ئۆگەندی روونیکردەوە کە " دەسپێشخەریی قەرزی فریاکەوتن بۆتە یەکێک لە سکانداڵەکانی سەدەی بیست و یەکەمین. ئەو قەرزە پڕ لە فێڵ و تەڵەکەیە ".
• کارەساتی لیبراڵی نوێ (نیو لیبراڵ) ئەو سیاسەتە ئابوورییانەی لە لایەن هەریەک لە سندوقی دراو و بانکی جیهانی یەوە دەسەپێنرێت، لە سەر کۆمەڵە بنەمایەک داڕێژراون کە زیاتر بە نیولیبرالیزم ناسراون. کە ئەمەش درێژکراوی (مۆنیتەریزم)ی حەفتاکانی سەدەی رابردوو و تاتچەریزم و ریگانیزمی هەشتاکانە. بیرۆکەی سەرەکی نیولیبرالیزم بریتی یە لەوەی کە پێویستە دەوڵەت دەست بکێشێتەوە لە لوتژەنینە کاروباری ئابووری یەوە. جگە لەمە نیولیبرالیزم باس لەوەش دەکات کە پێویستە دەوڵەت یارمەتیەکانی وەک خۆراک و سوونەمەنی و نیشتەجێکردن ڕاگرێ. پیشەسازیە خۆماڵیکراوەکان بکرێنەوە بە کەرتی تایبەت و ئەو باج و دەرامەتانەش کەم بکرێنەوە کە دەخرێنە سەر کۆمپانیاکان.وڵاتە لاوازەکان (هەژارەکان)یش نابێ ڕێگە لە هاوردەکانی وڵاتانی خاوەن ئابووری بە هێز بگرن. کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان دەبێ دەست بە سەر پێدانی کارە خزمەتگوزاریەکانی وەک ئاو، تەندروستی و فێرکردندا بگرن. سەرباری هەموو ئەمانەی باسکران، نیولیبرالیزم بانگەشەی ئەوە دەکات کە گوایە هەژارترین وڵاتیش دەتوانێ سەرمایەی بیانی بخاتە گەڕو لەو ڕێگەیەشەوە گەشەسەندنی ئابووری پێک دێ. پاشان دەڵێن کە ئەو وڵاتە دەتوانێ قەرزەکانی بداتەوە ئەویش ئەو کاتەی کە لە ڕووی پیشەسازی یەوە گەشەی کرد، ئەمە جگە لەوەی ئیش و کاریش لەو وڵاتەدا زۆرتر دەبێت و هەموو کەسێکیش باشتر دەژی. هەروەها نیولیبرالەکان دان بەوەشدا دەنێن کە لەوانەیە ئەم سیاسەتانە دەوڵەمەندەکان زیاتر دەوڵەمەند بکەن، بەڵام ئەمە نرخێکە ئەوە دەهێنێ بدرێ، چونکە لەکۆتاییدا ئیش و کاری نوێ ڕێدەکاتەوە لە بردەم گەشەسەندندا. نیولیبرالەکان دەڵێن کەوا پیچ ئەڵتەرناتیڤێکی تر لە ئارادا نی یە. لە کاتێک دا ئێمە ئێستا لەچوارچێوەی ئابووری یەکی بەجیهانبووی (گڵۆبالیزەکراو) دا دەژین، خۆ ئەگەر وڵاتێک (ئەگەرەکانی بەردەم بازرگانی) کەم نەکاتەوە، ئەوا کۆمپانیاکان بە ئاسانی هەموو شوێنێک دەتەنن و وڵاتە هەژارەکان هەژارتر دەکەن. ئابووریزانێکی وەک "رەحمان سوبحان" لە شیکردنەوەی ئەنجامی جێبەجێکردنی پرۆگرامەکانی سندوقی دراو و بانکی جیهانی لە 76 وڵات دا ڕوونی دەکاتەوە کە لە چەند دەهەی ڕابردوودا تەنیا چەند وڵاتێکی کەم گەشەی ئابووری و دابەزینی ڕێژەی هەڵئاوسانیان بە خۆیانەوە دیوە. (چاکسازی یەکان) تەنیا شتێکیان بەدیهێناوە ئەویش دەوڵەمەندەکان و دڵنیاکردنی خاوەن بانکەکان بووە لە بە دەستهێنانی پارە و پولی خۆیان. بەڵام باری ژیانی زۆرینەی خەڵک بەرەو خراپتر ڕۆیشتووە. تەنانەت "فلێمینگ لارسن"ی بەڕێوەبەری ئەوروپی سندوقی دراو لەمیانەی گفتوگۆیەکیدا لە حوزەیرانی 2000 لە گەل "سۆزان جۆرج"دا، دان بەم ڕاستیەدا دەنێ و دەڵێ: "لە راستیدا گەلێ لە وڵاتە هەرە هەژارەکان لەم دوو دەیەی دواییدا پاشەکشەیان لێکردووە، من دەترسم لەوەی جیاوازی نێوان دەوڵەمەندو هەژاران ڕوو لە هەڵکشانی فرەتر بکات". لە هایتی:
هەروەها لە هایتی رێژەی خوێندەواران لە %45 ی دانیشتوان پێکدێنن، بە بەردەوامی لە %10 ی مناڵان دەمرن و ناوەندی تەمەنی نێڕینە لەم وڵاتەدا 49 ساڵە و مێینە 53 ساڵە. نموونەی نیولیبرالیزم ئابووری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەکو ئەو نموونەیە چاوی لێدەکرێ کە لە لایەن هەموو وڵاتانی دیکەوە پەیڕەو بکڕێ، هەرچەندە نیولیبرالیزم شتەکانی بەرەو باشتر نەبردووە. (چاکسازی ئابووری) بۆتە هۆی گەشەسەندن، بەڵام بە ڕێژەیەکی خاوتر بە بەراورد لە گەل 30 ساڵ لەمەوبەردا. لە هەمان کاتیشدا قازانجی ئەو گەشەسەندنە گەلێ فرەتر لە جاران بە نایەکسانی دابەشدەکرێ. لە دەیەکانی نێوان 1940 و سەرەتای 1970 دا داهاتی خێزانە ئەمریکی یەکان دوو بەرامبەر زیادی کردووە.
لە ناوەراستی حەفتاکانەوە (1970 ) ، کە سیاسەتەکانی نیولیبرالیزم جێبەجێکران، لە %60 ی خێزانە ئەمریکی یەکان هیچ زیاد بوونێکیان لە داهاتی ڕاستەقینەی بژێویان دا بە خۆوە نەدی. ئەمە لە کاتێک دا ڕێژەی کاژێر کاریان ساڵانە 160 کاژێر زیادی کردووە، کە دەکاتە مانگێکی خشت. ئێستا لە کۆی هەشت خێزانی ئەمریکی، خێزانێک لە ژێر هێڵی هەژاری یەوە دەژی و ، نزیکەی 45 ملیۆن کەسیش لە خزمەتگوزاری یە تەندروستییەکان بێەشن و، لانی کەمی کرێی لە چاو ساڵی 196ش8 بە ڕێژەی لە %22 کەمترە. ساڵی 1980 بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیا گەورەکان 42 ئەوەندەی کۆی دەسکەوتی کرێکاری کارگەکانیان وەرگرتووە. بە پێی ئاماری ساڵی 1990، 85 جار زیاترو، ساڵی 1998 ، 419 جار زیاتر یان چنگ کەوتووە. لە بەریتانیاش هەمان وێنە لە بەر چاوە، بەڵام نەک بەو زەقییە. کاژێر کاری کرێکارانی بەریتانیا ئێستا لە هەموو وڵاتانی ڕۆژئاوای ئەوروپا درێژترەو بەم لە سەر سێی تەواوی مناڵان لە وڵاتێک دا گەورە دەبن کە لە ژێر هێلی هەژاری دان. • ئەزموونی سەرنەکەوتووی ڕۆژهەڵات پاش هەرەسی ڕژێمە کۆنەکانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا ساڵی 1989 –1991 ، بەڕێوەبەرانی سندوقیی دراوی نێودەوڵەتی گەورەترین هەلیان بۆ بەدیهێنانی نیازەکانیان لە مەودایەکی فراوانی ئابووری جیهان دا، چنک کەوت. ئۆپۆزسیونی دیموکراسی کە تازە لەو ووڵاتانەدا دەرکەوتبوون، بێ هیوا بوون لە دۆزینەوەی ڕێگە چارەیەک بۆ دەربازبوون لە ئاستی داتەپیوی گوزەران و ڕەوشی نالەبار. ئەمەو زۆر لە مۆنە سیاسەتمەدارو بەڕێوەبەری کۆمپانیاکان وایان بە باش دەبینی سیاسەتی نوێ پیادە بکەن ئەگەر بە نیازن دەست لە بەرژەوەندییەکانییان هەڵنەگرن. ئەمانە هەموویان نوێنەرانی سندوقی دراو و بانکی جیهان و سیاسەتمەدارە نیولیبراڵەکان بە مەسیحی فریاکڕەس دەزانی، کە بەڕێوەن بۆ ڕزگار کردنیان. بۆیە لە سەر شێوازی سندوقی دراو چاکسازی لە ڕووسیا و زۆر لە ووڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا جێبەجێکران، واتە لەو ووڵاتانی سۆڤیەتی جاران. ڕاگەیاندنی ڕۆژئاوا وای پیشان دەدا کە (موعجیزەی ئابووری) بەڕێوەیە، بەڵام ئەوەی ڕوویدا تەواو پێچەوانەی ئەمە بوو. بەرهەمهێنان لە هەموو شوێنێک دابەزی. لە ڕووسیا کە گەورەترین ووڵات بوو ئەزمونی نیولیبرالیزمی تێدا جێبەجێکرا، ڕێژەی بەرهەم دابەزی بۆ نیو ئەوەندەی پێشتر. هەمان ڕووداو لە هەر یەک لە ئۆکرانیا، بولگاریا، ڕۆمانیا، ئەلبانیا، جۆرجیا، ئەرمینیا و ئازەرباینجانیش دووبارە بۆوە. ئەم کارەساتە تەنیا بواری پیشەسازی نەگرتەوە، بەڵکو کەرتی کشتوکاڵیشی گیرۆدە کرد. ساڵی 1963 تەنیا ڕێگایەک مابۆوە کە لە بەردەم زۆربەی خێزانە لادێنشینەکان دا ، ئەویش لە قوتوونانی بەشە خۆراکەکانیان بوو لە میوە و سەوزە بۆ بەڕێکردنی زستان. ژمارەی ئەو ڕووسانەی لە هەژاریدا دەژیان بۆ (60) ملیۆن کەس بەرزبۆوە. نەخۆشی یەکی وەک (سیل) تەنانەت کۆلێراش وایان لێهات کە ببنە نەخۆشییەکی ئاسایی. ناوەندی تەمەن بۆ نێڕینە لە 65 ساڵەوە دابەزی بۆ 57 ساڵ. دابەزینی لەم شێوەیەی تەنیا لە کاتی شەڕو کارەساتە سروشتیەکاندا تێبینی کراوە. سەرباری ئەمانەش بەرپرسی سندوقی دراو و بانکی جیهانی داننان نەبوو بە چارەسەریەکانیاندا – کە خۆشبەختانە –هەڵە بوون، بەڵکو سووربوونیان بوو لە سەر جێبەجێکردنی هەرچی زیاتری هەمان ئەو چارەسەریانە. لەمەشدا لە دکتۆری سەدەکانی ناوەڕاست دەچوون لە بەکارهێنانی جۆرە کرمێکی خوێنمژدا بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی، کاتێکیش سەرنەدەکەوتن زیاتر خوێنیان لێدەمژی تاکابرای نەخۆش دەمرد. • دۆزەخی کارگە ئارەقچۆڕێنەکان ئەو ڕێسایانەی لە لایەن سندوقی دراو و بانکی جیهانەوە داسەپێنران، بوونە هۆی هێنانەکایەی هەلومەرجی سەختی کار. ئەو ووڵاتانەی دەکەونە ژێر چنگیان، داوایان لێدەکەن کە ڕێژەی هەناردەیان فراوانتر بکەن، تا بە کورترین ماوە بتوانن سوودی قەرزەکانیان بدەنەوە. هەروەها هانیان دەدەن بۆ پێکهێنانی ناوچەی بازرگانی ئازاد، ک ئێستا شمەکەکانیانی تێدا کۆدەکەنەوە بە مەبەستی ساغکردنەوە و فرۆشتنیان. کۆمپانیا نموونەییەکانی ووڵاتانی وەک ئەندەنوسیا، تایلاند و سلڤادۆر کچان بۆ ماوەی 12 یان 14 کاژێر کارکردن بەکرێ دەگرن، بە مەبەستی بەرهەمهێنانی کەلوپەل و پێڵاوی (نایک و گاپ و ئەدیاس). هەروەها ئەو کۆمپانیانەشی کە لە ناو سنووری مەکسیک دا کەرەسە بنچینەیەەکان بۆ کۆمپانیا فڕە ڕەگەزەکان بەرهەم دەهێنن. بە حکومەتەکان دەگوترێ، بۆ سەرنجڕاکێشانی کۆمپانیا فرە ڕەگەزەکان پێویستە تا دوا ڕادە رێسا و ڕێوشوێنەکانتان کەمبکەنەوە. ئەمەش وا دەگەیەنێ کە هیچ سنوردانانێک نەمێنێ بۆ ماوەی کار پێکردنی خەڵک و ڕێگرتن لە کاری مناڵان، پۆلیس بەکاردێنن بۆ دوورە پەرێزکردنی یەکێتیە پیشەییەکان. ڕێوشوێنی ئاگر کەوتنەوەش بە کەمی دەسەپێنرێن. ئەوە شتێکی باوە بۆ ژنان کە لە هەمان شوێنی کاری خۆیاندا بخەون، هەرچەندە ئەمە گەلێ جار کارەساتی مردنی سەختی لێدەبێتەوە، کاتێ ئاگر دەکەوێتەوە. ئەو گازو دوکەڵەی کارگە سەرپێچیکەرەکان دەبرێژنە دەرەوە دەشێ ببنە هۆی باری پیسبوونی ژینگە کە لەڕادەی ووڵاتە پیشەسازیەکانیش گەورەترە. له‌ئێکوادۆر: دانەوەی قەرزی ئیکوادۆر لە ساڵی 2000 دا نیوەی بودجەی حکومەتی هەڵووشی. ساڵی 1999 هەر کەسێک هەفتانە بڕی 3 دۆلاری ئەمریکی قەرزیدەکەوێت، لە کاتێکدا نیوەی دانیشتوانەکەی، هەفتانە، بە کەمتر لە 2 دۆلار ژیان دەگوزەرێنن. مانگی ئابی 2000 خێزانە تووشبووەکان بە نەخۆشی ئایدز دەستیان کرد بە مانگرتن تامردن، وەک ناڕەزایی دەربڕین دژ بە سەرنەکەوتنی دەوڵەت لە پێدانی خەرجی چارەسەرکردنیان. ((واباشترە لە برسانا بمرین، وەک لەوە چاوەڕێ بین ئایدز لە ناومان ببات)). ئەمە قسەیەکی کارلیتۆی تەمەن 13 ساڵانە، کە پێش شەش ساڵ بە هۆی گواستنەوەی خوێنەوە تووشی ئەم نەخۆشییە بووە. %14 ی خەستەخانەکانی ئەم ووڵاتە کە لە لایەن وەزارەتی تەندروستییەوە بەڕێوە دەبرێن بەبێ داودەرمان کار دەکەن. • مۆتەکەی ژینگە ئاکامی ڕێوشوێنەکانی سندوقی دراو بۆ هەریەک لەخەڵک و ووڵاتانی جیهانی سێیەم بریتیە لە نەگبەتی. بادانەوە بەلای (هەناردەوە) بە واتای هاندانی جوتیارانە بۆ بەرهەمهێنانی تەنیا یەک بەرهەم کە بە ئاسانی و هەرزان دروێنە بکرێت، بۆ ئەوەی پێویستی کۆمپانیا هەرە گەورەکان پڕبکاتەوە. ئەم تاکە بەرهەمە زیاتر لەوە دەچێ کە ڤایرۆسی ڕووەک و جڕوجانەوەر بە ناو دەغڵدا بڵاوببێتەوە و لە ناوی ببات. ئەمە هەلی بە کارهێنانی پەینی ئاژەڵی هەرزان کەمتر دەکاتەوە و لە گەل ویستی کۆمپانیا فڕەڕەگەزەکان پیشەسازی کشتوکاڵی وەکو "مۆنساتۆ" دا یەکدەگرێتەوە، بۆ فرۆشتنی هەرچی زیاتری مەودای بەد فەڕو لەناوبەری حەشەرات و تۆو. هەروەها وا لەحکومەت و جوتیارەکان دەکات رووبکەنە ئەو بەرهەمانەی کە لە ڕووی بۆ ماوەزانی (جینی)ەوە چاککراون. بەڵام ناتەواوی و ونکردنی سروشتی بەرهەمە چاککراوەکان بەواتای هاتنە ئارای زیانی لابەلایە، بۆ نموونە زیان گەیاندن بە بەروبوومەکانی ترو کوشتنی لە ناو بەرە سروشتییەکان کە نەخۆشی و دەردی گیاوگۆل ڕادەگرن. هەمان ڕێبازگەی تاک بەرهەم بە سەر پیشەسازی گشتیدا سەپێنراوە. فراوانبوونی هەناردەی ووڵاتانی وەکو ئیکوادۆر، هیندستان و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، بە مانای سەرقاڵبوونی ناوچە کەنارییەکان دێت بە کێلگەی رۆبیانەوە. لە گەڵ ئەوەشدا دەبنە هۆی تێکدانی ڕێوشوێنی ژیانی خەڵکانی زۆری ئەو هەرێمانە. ماسیگرە بچووکەکان وردە وردە بەهۆی کەشتیە ماسیگرەکانەوە شوێنیان پێ چۆڵ کرا، کە بۆ کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان ڕاودەکەن. خەڵکی ووڵاتانی جیهانی سێیەم هێشتا لەم تاک بەرهەمییە دەسکەوتێکی وایان چنگ نەکەوتووە، تەنانەت لە شێوەی ناردنە دەرەوەشدا سندوقی دراو بانکی جیهانی پاڵەپەستۆ دەخەنە سەر ووڵاتانی سێیەم بە مەبەستی پەیڕەوکردنی هەمان شێواز. لە بەرئەوەی گەڵی لە ووڵاتان یەک بابەت وەبەردێنن، بەمەش بڕی ئەو تاکە بەرهەمە زیاد دەکات و نرخیشی دادەبەزێ. وازیاتر لە دەیەیەک لە تاک وەبەرهێنان لە ئەفریقا تێدەپەڕێ بەبێ زیادبوونی دەسکەوتی هەناردە.خەڵک خێراتر ڕادەکەن بۆ ئەوەی پاشەوپاش بگەڕێنەوە. لادانەوە بەلای پیشەی هەناردە دا ئاستی پیسبونی بەرگی هەوایی دەوری زەوی بەرزتر دەکاتەوە، هەرچەندە سەرچاوەی هەرە گەورەی ئەم کارەساتە دەگەڕێتەوە بۆ کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان، کە لە ووڵاتانی خۆیاندا کار دەکەن وەک ئەمریکا، ژاپۆن و ووڵاتانی ئەوروپا. • هیچ شتێک بە خۆڕایی نییە: تەنانەت چەک و یارمەتیش سەرۆکی ووڵاتە پیشەسازیە پێشکەوتووەکان لە بارەی ئەو (یارمەتیانەی) بە ووڵاتە هەژارەکانی دەدەن گەڵی ڕازو نیاز دەدرکێنن، بەڵام ئەوەی هەرگیز باسی لێوە ناکەن ئەوەیە کە ئەو (یارمەتیانە) بێ بەرامبەر نین. سندوقی دراو و بانکی جیهان مەجگەلێکی وادەسەپێنن کە کەمکردنەوەی بودجەی کەرتی گشتی و گۆڕینی بۆ کەرتی تایبەتی لە خۆبگرێ. هەروەها ووڵاتانی قەرزدەر پێدادەگرن لە سەر (یارمەتی مەرجدار) و بەو پێیەش پارە بەو ووڵاتە هەژارانە دەدەن کە بەڵێن بدەن شمەک و خزمەتگوزارییان لێبکڕن. یەکێک لەو نموونە بەناوبانگانە بەنداوی "پێرگۆ" بوو لە مالیزیا، کە حکومەتی تاتچەر بڕی 234 ملیۆن پاوەندی پێبەخشی. ئەم پرۆژەیە لە سەر دەستی هەردوو کۆمپانیای بەلفۆربیتی و سیمینتەیشن تەواو بوو (کە کوڕی تاتچەریان کرد بە راوێژکار). نموونەیەکی تر لەوانە، بەنداوی پلان بۆ داڕێژراوی " ئیلی سوو "ە لە تورکیا. وا بڕیارە ئەم بەنداوە لە ناوچەیەکی ئەرکیۆلۆژی گرنگ دا بنیاد بنرێ، کە بەهۆیەوە 25 هەزار خەڵکی کورد بێ ماڵ و سەرپەنا دەبن، ئەمە جگە لەوەی هەڕەشە لە گەیشتنی ئاو دەکات بۆ سوریا و عێراق. بەو حالەش هێشتا بەگەرمییەوە چاوەڕێی قەرزی حکومەتی نوێی بەریتانیایە. دانی (یارمەتی ) بە ووڵاتانی جیهانی سێیەم وابەستەکراوە بەناردنی چەکەوە بۆ ئەو ووڵاتانە. دانی (یارمەتی) لەلایەن بەریتانیاوە بە پرۆژەی بەنداوی "پیرۆگۆ" ، مەرجی کڕینی چەکی بە بەهای یەک ملیۆنی لە گەڵدا بوو کە دەبێت حکومەتی مالیزیا لە کۆمپانیا بەریتانیەکان بیکڕێ. پرۆگرامی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕوونیکردەوە کە ئەو ووڵاتانەی بڕی زۆر چەک بەکار دەبەن، دوو ئەوەندە و نیو زیاتر یارمەنی وەردەگرن لە چاو ئەوانەی کەم چەک بە کاردەهێنن. ساڵانی نەوەدەکان (1990) ئەمریکا دەگەڕا بە دوای ڕێگەیەک دا بۆ بەرزکردنەوەی بڕی قازانجی کۆمپانیا بەرگریەکان، ئەویش بەهاندانی هەناردەی چەکەمەنی . بەو پێیەش لە ماوەی نێوان ساڵانی 1993-1995 دا بەشی ئەمریکا لە فرۆشتنی چەک بە ووڵاتانی جیهانی سێیەم لە %49 وە بەرز بۆوە بۆ %75 . نرخی کڕینی چەکەمەنی دەخرێتە سەر ئەو قەرزانەی بە ووڵاتان دەدرێن، کە ئەمەش بیانوو دەداتە دەست سندوقی دراو و بانکی جیهانی بۆ ئەوەی دەست بخەنە نێو کاروباری ووڵاتانەوە بۆ چاکسازییکردن لە بونیاد دا. ئاکامی ئەمانەش پاڵ پێوەنانی ووڵاتە بەرەو شەڕو کڕینی چەکی زیاترە. ئەوە بوو لە ئاکامی ئەم سیاسەتەدا زۆرێک لە ووڵاتانی وەک ئەنگۆلا، سۆمال، کۆنگۆی دیموکراتی، لایبیریا و سیرالێن پارچە پارچە بوون. • کێ لە پشت پەردەوە کارەکان دەبات بەڕێوە؟ لە پشت بانکی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتییەوە دەوڵەمەند و بەهێزەکان هەن. گۆڤاری Forbes لە بڵاوکردنەوەی لیستی دەوڵەمەندە بلیۆنێرەکاندا لە هاوینی 2000 دا دەڵێ : × ساڵی پار 17 بلیۆنێری نوێ پەیدا بوون، ئێستا کۆی هەموویان دەکاتە 482 کەس. × 200 دەوڵەمەندی یەکەم بە بڕی 1،1 تریلیۆن دۆلار ماڵ و موڵکیان هەیە. سێ دەوڵەمەندی یەکەم بە قەد 48 لە ووڵاتە هەرە هەژارەکانی جیهان سەرمایەیان هەیە. دەوڵەمەندیی ئەمانە بە هۆی پارەکانیانەوەیە کە لە کۆمپانیا فرەڕەگەزەکاندا خراونەتە کارەوە. نزیکەی 200 کۆمپانیا لە لایەن (15000) کەسەوە بەڕێوە دەچن، کە کۆی داهاتیان دەکاتە نزیکەی چارەکی داهاتی هەموو جیهان. کۆمپانیا فڕەڕەگەزەکان کە هی تاکە کەسن، توانایان لە گەڵی ووڵاتان بە هێزترە. پێنج کۆمپانیای هەرە گەورە کە لەلایەن 40 کەسەوە بەڕێوە دەچن دەسکەوتیان لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین و ئەفریکا پێکەوە زیاترە، هاوکات دوو ئەوەندەی باشووری ئاسیاش دەبێ. ئەم تاکە کەسانە بریاری جیهانگیری دەدەن سەبارەت بەوەی کە چی بەرهەم بهێنرێ و کێ ئیش و کاری هەبێ. پارە لە کوێدا بکەوێتە گەڕەوە و کێ لە هەژاریدا بژی؟!.
168 دانە لەو کۆمپانیایانە تەنیا لە 5 ووڵاتی پێشکەوتووی پیشەسازیدان : ئەمریکا، ژاپۆن،فەرەنسا، ئەڵمانیا، بەریتانیا و زۆربەی ئەوانی تریش دەکەونە ووڵاتانی وەک ئیتالیا و سوید و هۆلەندا و بەلجیکا و سویسرا وە. ئەمانەش ئەو ووڵاتانەن کە سندوقی دراو ، بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی جیهانییان قۆرغکردووە. کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان توانایەکی بێرادە دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو دامەزراوانە بەویستی ووڵاتەکانیان بجولێنەوە. لەم ساڵانەی دواییدا کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان رێکخراوی جۆر بە جۆریان دامەزراند لە وێنەی ERTI – مێزگردی ووڵاتە پیشەسازییە ئەوروپییەکان لە سەرۆکی کۆمپانیا ئەوروپییەکان پێک دێت، (TBD – سەرۆکی هەردوو کەناری دەریای ئەتلەنتیک دەگرێتەوە)، هەروەها رێکخراوی wwc کە هەڵمەت دەبات بۆ بەتایبەتیکردنی ئاو لە سەر ئاستی جیهان. هیچ کەسێک لەوانەی ئەو رێکخراوانە دەبەن بەڕێوەوە نەهەڵبژێراون و نەلێیان دەپرسرێتەوە لەلایەن ئەو خەڵکەی ئەمانە کاریگەری دەکەنە سەر ژیانیان. رێکخراوی ( ژ ) رۆڵێکی کاریگەر دەگێڕێ لە دەسنیشانکردنی نەخشەی کار بۆ رێکخراوی بازرگانی جیهانی. نەخشەی کاری سندوقی دراو، بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی کە بەسەر جیهاندا سەپێنراوە، نەخشەکاری کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانە و لە هەمان کاتیشدا نەخشەکاری(200) بلیۆنێرەکان و ئەو چەند هەزار ملیۆنێرەیە کە دەخوازن ئەوانیش ببنە بلیۆنێر. کاتێ هەر یەکێک لەو رێکخراوانە باس لە پلانی چاکسازی دەکات، ئەوە باس لە چاکسازییەک دەکات کە لە بەرژەوەندی خاوەن کۆمپانیاکان و ملیۆنێرەکانن، خۆ کاتیًکیش باس لە بازرگانی ئازاد دەکەن، ئەوا مەبەستیان لەوەیە کۆمپانیاکان بەویستی خۆیان بەهەموو ووڵاتێکدا بجووڵێنەوە. ئەم دامەوراوانە هەر خێرا لە ئەفریکا، ئاسیا و ئەمریکای لاتین هاوکار و دەستە و تاقمی خۆیان دۆزییەوە کە دەخوازن ئەوانیش ببن بە بەشێک لە دەوڵەمەند و خواپێداوەکانی دونیا، هەوەک " سۆزان جۆرج" ی بەشداربووی هەڵمەتە نێونەتەوەییەکان دەڵێت : خەمی ئەوان هەر ئەوەیە ببن بە بەشێک لەو کەمینە جیهانگیرەی کە هەمان دەوری هاوکارەکانیان لە نیۆیۆرک و پاریس و لەندەن دەبینن. • دەستی شاراوەی پشت سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لایەنگرانی نیولیبرالیزم بانگەشەی سیاسەتی چەسپاندنی ئارامی دەکەن و تەنانەت شانازی بەوەوە دەکەن کە " هیچ دوو ووڵاتێک کە پەیوەندییان بە McDonald وە هەبێ هەرگیز بەشەڕ نەهاتوون دژ بە یەکتری " . لە پاڵ ئەمانەشدا ئەو ووڵاتانەی دەستیان بەسەر سندوقی دراو و بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانیدا دەڕوات هەمان ئەو ووڵاتانەن کە بەقورسی خۆیان پڕچەک کردووە. هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا گەلێک زیاتر لە ووڵاتانی تر گەورەترە. ساڵی 1995 خەرجی ئەم هێزە 270 بلیۆن دۆلار بووە. کە زیاترە لە هەموو قەرزەکانی ئەفریکا کە دەکاتە 200 بلیۆن دۆلار. هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە ناتۆدا NATO گەورەترە لە هێزی هاوپەیمانەکانی کە بریتین لە بەریتانیا، ئەلمانیا، فەرەنسا و ئیتالیا. بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا ئەم ووڵاتانە هێشتا لە هێزی هەر ووڵاتێکی تری دونیا گەورەترن جگە لە چین و رووسیا. ئەم هێزانە لە دەیەی رابردوودا دووجار چوونە شەڕەوە. ساڵی 1991 دژ بە عێراق چوونە شەڕەوە و ساڵی 1999 یش هەڵمەتی بۆمبارانی یۆگۆسلاڤیای پێشوویان دەست پێکرد. ئەو سەرکردانەی ئەم شەڕەیان هەڵگیرساند رایانگەیاند کە ئەوان بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ دژ بە دیکتاتۆرە خوێنڕێژەکان دەستیان داوەتە ئەو کارانە. ئەم ووڵاتانە هێشتا بەردەوامن لە بازرگانی کردن لە گەڵ گەڵی رژێمی سەرکوتگەر لە سەراسەریجیهاندا. ساڵانی هەشتاکان 1980 سندوقی دراوبە کۆمەڵە قەرزێک پشتگیری دیکتاتۆرێکی وەک (مۆبۆتۆ)ی سەرۆکی کۆنگۆ-زائیر کرد، تەنها لەبەر ئەوەی هاوپەیمانێکی ئەمریکا بوو، هەرچەندە هەر لە ساڵس 1982 وە دەزانرا کە ئەو قەرزانە راستەخۆ دەچنەوە گیرفانی سندوق خۆی. خەڵکی ئەم ووڵاتەش هێشتا چاوەرێی ئەو رۆژەن کە ئەو قەرزانەیان لێ داوابکرێتەوە. بەرازیل لە لایەن چەند دیکتاتۆرێکی سەربازی یەک لەدوای یەکەوە تا هەشتاکان بەڕێوە دەبراو، ئەم ووڵاتەیان گیرۆدەی قەرز و قۆڵەیەکی زۆر کرد. بۆ دانەوەی قەرزەکان ناچاربوون بە درێژایی ساڵانی هەشتا و نەوەدەکان 1980-1990 خومەتگوزارییە خێرخوازییەکان و ئاستی بژێوی و گوزەران دابەزێنن، کاتێکیش سێ ساڵ لەمەوپێش قەیرانی ئابووری روویکردە ئەندەنوسیا، ئیدی پێدانی قەرزی "ژیاندنەوە" بوو بە کاری یەکەمینی سندوقی دراو کە لەسەر دەستی سۆهارتۆی دیکتاتۆر جێبەجێکرا. ئاستی بژێوی نیوەی دانیشتوانی ئەم ووڵاتە دابەزین بۆ ئاستی ژێر هێڵی هەژاریی، لەکاتێکدا هێشتا ئەمە دادی نەدان و نەبووە مایەی سوکترکردنی مەرجەکانی سندوقی دراو سەبارەت بەو ووڵاتە. تا هاوینی سالی 1990 ، سەرکردە رۆژئاواییەکان پشتگیری سەرۆکی عێراق (سەدام حسێن) یان دەکرد. لە ناوەڕاستی نەوەدەکانیشدا 1990 میلۆسۆڤیچیان بە کەسێک دادەنا کە دەتوانن سەوداو مامەڵەی لە گەڵدا بکەن. " تۆماس فریدمان " ی رۆژنامەوانی نزیک لە وەزارەتی دەرەوە هۆکارە گەورەکانی پشت کارە سەربازییەکانی ئەمریکای روونکردەوە کاتێ گوتی :" ماکدۆناڵد بەبێ ماکدۆناڵدی بەرهەمهێنی چەک گەشە ناکات". ئەو هێزە شاراوەیەی ئارامی جیهان رادەگرێ بۆ گەشەکردن پێی دەگوترێ سوپای ووڵاتە یەکگرتووەکان، هێزە هەواییەکان، دەریاوانی و هێزی دەریایی". هەر چۆن حکومەتی ئەمریکی هێزی باڵا دەستە لە ناو سندوقی دراو و بانکی جیهانیدا بەهەمان شێوە وەزارەتی بەرگرییەکەی پینتاگۆنیش هێزێکی باڵا دەستی ناو ناتۆیە. ناکرێت لەیەک کاتدا دوو حکومەتی ئەمریکی هەبێت، یەکێکیان بۆ دادۆشینی جیهان لە پێناو بانک و کۆمپانیا فرەرەگەزەکان و ئەویتریشیان بۆ پارێزگاری کردن لە مافەکانی مرۆڤ، بەڵکو تەنها یەک حکومەتی ئەمریکی هەیە کە دامودەزگا نێونەتەوەییە جیاجیاکان بەکاردێنێ بەمەبەستی ئارام راگرتنی جیهان لە بەرژەوەندی کۆمپانیاکانیدا. لەم نێوەدا هەندێ کات لە نێوان ووڵاتە پیشەسازییە پێشکەوتووەکاندا کێشمەکێش دێتە ئاراوە، وەک کێشەی نێوان ئەمریکا و دەوڵەتە ئەوروپییەکان سەبارەت بە بازرگانی جیهانی مۆز کە بە "شەڕی مۆز" ناودەبرا. لە ئەفریکاش دیسانەوە لەنێوان ئەو هێزانەی ئەمریکا و ئەوانەی فەرەنسا پشتگیری لێدەکردن ململانێ و ئاژاوە کەوتەوە. بەڵام ئەوانە لەیەک کاتدا لە هەوڵدان بۆ واڵاکردنی جیهان لە بەردەم چەوسانەوەی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکاندا. ئاکامی ئەمانە ئاشتی و ئارامی نین، بەڵکو شەڕی نەبڕاوەن. شەڕو شۆڕێکی زۆر لەنەوەدەکاندا لە نێوان ووڵاتاندا روویاندا (هەندێک لە لایەنگرانی ماکدۆناڵدیش): کرواتیا و سربیا، هیندستان و پاکستان، پیرۆ و ئێکوادۆر، هێزەکانی ناتۆ و یۆگۆسلاڤیا، ئەمە جگە لە شەڕە بەردەوامەکانی ئەفگانستان و چەند بەشێکی کیشوەری ئەفریکا و شەڕی ناوخۆی ووڵاتانی سۆڤیەتی جاران. • دەتوانین چی بکەین؟ ناڕەزایەتی دژ بە سندوقی دراو و بانکی جیهانی گوزارە لە شەڕی دژ بە "جیهانگیریی" و "نیولیبرالیزم" و "یاسا و رێسا یەکگرتووەکان و هێزە سنوربەزێنەکان" دەکات. ئەم ناو و ناونیشانانە ووشەی جیاجیان بۆ دوا قۆناغ کە لەڕووی مێژووییەوە پێی دەگوترێ سەرمایەداری. سەرمایەداری کۆمەلچگەیەکە کە کەمینەیەکی بچووک هۆکارەکانی ژیان و گوزەرانی کۆمەڵانێکی بەرفراوانی خەڵک دەبەن بۆ خۆیان. لەسەراسەری جیهاندا چینی سەردەست (چینی فەرمانڕەوا) هەوڵدەدات هەموو ڕووکارەکانی ژیانمان بخاتە ژێردەستی خۆیەوە.(خواوەند)ی ئەوان قازانجە. هەموو شتێ کە لەم ژینگەیەدا ژیانی ئێمەی پێوە بەندە ئەوان گۆڕیویانە بۆ کاڵا و کڕین و فرۆشتنی پێوە دەکەن. ئەم کۆمەڵگەیە لەسەر چەوسانەوە پێکهاتووە کە تێیدا زۆرینە هێز و توانایان دەخەنە کارەوە بۆ ئەوەی بژین. سەرمایەداری لە پارچەیەکی ئەوروپای ڕۆژئاوا سەریهەڵدا، بەڵام ئەمڕۆ بۆتە سیستمێکی جیهانگیر کە چزووی گەیاندۆتە کرێکارانی شار و هەژارانی لادێنشین، هەر لە رۆژهەڵاتەوە تا رۆژئاوا و لە باشوورەوە تا باکوور. ئەوەی پێی دەگوترێت گلۆبالیزم یان نیولیبرالیزم هەوڵی چینە سەردەستەکانە بۆ سەپاندنی نیازەکانیان بەسەر هەموو بستێکی ئەم جیهانەدا و ئیتر کون و قوژبنێک نەمێنێ وڕێنەی قازانجکردن نەیگرێتەوە. ئەوان دەیانەوێ هەموو جیهان وابێ کە بفڕۆشرێ. هەرچۆنێ بێ ئەوانی ناتوانن هەمیشە بەڕێی خۆیاندا برۆن. خودی تاڵان وبڕۆی خۆیان ڕێگە خۆش دەکات بۆ بەرپەرچدانەوەی خەڵک.ناڕەزایەتییە دژی سەرمایەدارییە مەزنەکانی چەند ساڵی رابردوو دەریانخست کە چیتر خەڵک بڕیارەکانی سندوقی دراو، بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی و ئابووریناسە نیولیبراڵەکان پەسەند ناکەن. ناڕەزایەتییەکانی سیاتڵ، لەندەن، واشنتۆن، میلاو لە فەڕەنسا و شوێنەکانی تر بوونە جێگەی سەرنجی ملیۆن کەس. وایان لە خەڵک کرد بەڕوونی پەیوەندی نێوان کێشەگەلی وەکو قەرز و پیسبوونی ژینگە و بەتایبەتیکردنی خزمەتگوزارییەکان و نەبوونی کارو فڕوفێلی ئاسانکردنی کار ببینن. هەندێکات ململانێکان لە پانتاییەکی تەسکدان وەکو ناڕەزایەتی خەڵک دژ بە تایبەتیکردنی خانووبەرەن کەمکردنەوەی دەستەی کارمەندانی خوێندنگاکان بۆ چەند مامۆستایەک، هەوڵی لابردنی پشووی چا خواردنەوە و یان سەپاندنی کرێی زۆری خوێندنی خوێندکاران. بەڵام هەندێ کات ناڕەزاییەکان ووڵاتان دەگرێتەوە و حکومەتەکان دەهەژێنێ. ئەمە لە فەڕەنسا ساڵی 1995 روویدا کاتێ خۆپیشاندانی گەورە و مانگرتنی کرێکارانی کەرتی گشتی حکومەتی نیولیبرالی "ژوپێ" یان لاواز کرد و پاش چەند مانگێک بە هۆی هەڵبژاردنەوە حکومەتی دۆڕاند. ساڵی 2000 لە ئێکوادۆر، هاوڵاتیان و کرێکاران، سەرۆکی ووڵاتیان لە کورسی فەرمانڕەوایی هێنایە خوارێ. لە گواتیمالاش هەمان شت روویدا، کاتێ خۆپیشاندەران پایتەختیان لە ئەنجامی بەرزکردنەوەی نرخی هاتوچۆی پاسەوە هەژاند و لەلایەن حکومەتەوە بەرپەرچدرانەوە، هەروەها لە نێچیریا و ئەرژەنتینیش چەند مانگرتنێکی گشتی ئەنجام دران. ئەگەر ئێمە بەراستی بمانەوێ ململانێی سندوقی دراو و، بانکی جیهانی و رێکخراوی بازرگانی و کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان بکەین کە لە پشتیانەوەن، ئەوا دەبێ لە خۆپیشاندانەوە دەستپێبکەین و بەرەو بنیاتنانی بزووتنەوەیەک کە هەموو تێکۆشان و ململانیچ جیاجیاکان پێکەوە گرێبدات. تێکۆشان تەنیا لە شەقامەکاندا بەڕێوەناچێ، بەڵکو لە شوێنی ژیان و ئەو شوێنانەشدا ئەنجامدەدرێ کە تیایاندا رەنجدەکێشین:لە پێناو پێکهێنانی ئەو موڵک و ماڵەی سیستمی سەرمایەداری بەڕێوە دەبات. ئەم بیرۆکەی پێکەوە گرێدانەی تێکۆشانە ئەوەیە کە سۆسیالیستە شۆڕشگێرەکان بە درێژایی مێژووی ئەم سیستمە هەوڵیان بۆ داوە. لەو کاتەوە سەرمایەداری جڵەوی بە دەستەوەیە، خەڵک راپەریون بۆ بەربەرەکنێی دەسەڵات و سۆسیالیستەکانیش خەبات دەکەن لە پێناوی رێکخستنیاندا. لە دوا قۆناغی ئەو سیستەمەدا کە جیهانگیرییە، خەباتی سەرتاسەری و جیهانی لە هەموو کاتێکی تر پێویست ترە. پەیوەندیمان پێوە بکەن بۆ تێکۆشان دژ بەسروشتی نامرۆڤانەی ئەم سیستەمە، لە پێناو خەباتێکی بەردەوام. دەربارەی نووسەر: کریس هارمان Chris Harman یەکێکە لە دامه‌زرێنه‌ران و ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی "حیزبی کرێکارانی سۆسیالیست- بەریتانیا Socialist Workers party- Britain " بۆ ماوەی چەندین ساڵ سەرنووسەری رۆژنامەی "کرێکاری سۆسیالیست" بووه‌تاوه‌كو ساڵی2004،ئێستاش سەرنووسەری گۆڤاری وەرزی تیوری یە بە ناوی "سۆسیالیزمی ئەنتەرناسیونالی" International Socialism خاوەنی دەیان پەرتووک چەندین نامیلکە و هەزارەها وتاری جۆراو جۆرە. نووسراوەکانی بۆ چەندین زمانی دونیا وەرگێردراون بۆ نموونە فەرەنسی، ئەلمانی، ئیسپانی، هۆلەندی، فلەندی، تورکی، عەرەبی، فارسی....هتد. بۆ بینین و پەیدا کردنی بەرهەمەکانی نووسەر دەتوانی سەردانی په‌رتووكخانه‌ی ماركس بكه‌یت به‌م ناونیشانه: www.bookmarks.com.uk . هه‌روه‌ها خاوەنی چەندین پەرتووکه، بەشێک لە بەرهەمەکانی ئەمانەن : - × مارکسیزم و مێژوو × حیزب و چین × پێغەمبەر و پرۆلیتاریا × بۆچی شۆڕشی ڕوسیا هەرەسی هێنا ؟ × مارکسیزم چۆن کار دەکات × هەرەسهێنانی شۆڕشی ئەلمانیای ساڵی 1918 – 1923 × مرۆڤایه‌تی دروستكه‌ری مێژووی جیهانه × ڕووداوەکانی ساڵی 1968 و دواتر × ....... × .......
|
