تاڵەبانى و دوا وێستگەى ململانێکانی.. گەڕانەوە یان بەردەوامبوون؟

  
راپۆرتی: ئاسۆ عوسمان

* نزیکبوونەوەى پارتى ویەکێتى بەئەندازەى یەکەم بەرژەوەندییەو دابەشکردنى 17% بودجەی عێراق ئەم دۆستایەتییە تازەیەى هێناوەتە ئاراوە.
* کێشە نێوخۆییەکانى یەکێتی قووڵبوونەتەوەو بێ چارەسەرکردن ماونەتەوە، چارەسەرنەبوونى کێشە کەڵەکەبووەکان بەترازانى باڵى ریفۆرم کۆتایى هات.
* ئێستا دەبینرێت یەکێتى بەسەرکردایەتى مام جەلال سەنگەریان لەدۆست وهەڤاڵە کۆنەکانى دوێنیان گرتووەو لەگەڵ دوژمنە تەقلیدیى وکۆنەکەیان لەیەک سەنگەردان.

گەرچى بارزانى وەک سەرکردەیەکى کارامە توانى رێبەرایەتى بزاڤى رزگاریخوازى گەلى کوردستان لەباشوور بکات ویەکێک بوو لەو سەرکردانەى توانى سنوورى خێڵایەتیانە ببەزێنێت وببێتە سەرکردەیەکى نەتەوەیى کورد ولەئاستى جیهانیشدا بەنوێنەرى کورد چاوى لێبکەن، بەڵام ئەو کێشانەى لەنێو پارتیدا سەریهەڵداو گەیشت بەلێکترازانى پارتى دیموکراتى کوردستان، ئاگربەستى بارزانى بوو ساڵى "1964" لەگەڵ عەبدولسەلام عارفدا، ئەم رێککەوتنە کێشەیەکى گەورەى لەنێو پارتیدا خوڵقاندو بارزانى بەوە تۆمەتبارکرا راوێژى بەئەندامانى باڵاى پارتەکەى نەکردووە. رێککەوتن لەگەڵ عبدولسەلام عارف ناڕەزایەتى بەشێکى بەرچاوى ئەندامانى کۆمیتەى ناوەندیى وکادرانى پارتى لێکەوتەوە کەنزیکەى چوار هەزار کەس دەبوون، ئەم ناڕەزایەتییە سەرەنجام جیابوونەوەى باڵى مەکتەبى سیاسیى لێکەوتەوەو کەدواتر لەلایەن باڵى بارزانییەوە لێیان دراو نزیک بەشەش سەد کەس لەجیابووەوەکان کەمام جەلال سەرکردایەتى دەکردن بەرەو ئێران (هەمەدان) هەڵهاتن. لەو ساڵەوە جەلال تاڵەبانى بووە پێشەواى ئەو یاخیبووانەو وەک سەرکردەیەکى دیار دەرکەوت وهەر لەو دەمەشدا بوو زاراوەى جەلالى چووە نێو فەرهەنگى سیاسیى کوردییەوە. سەرکردایەتیکردنى باڵى مەکتەبى سیاسیى لەلایەن مام جەلالەوە زیاد لەهۆکارێکى هەبوو. یەکەم:مام جەلال سەر بەبنەماڵەیەکى ناسراوبوو بەبەراوورد بەسەرکردەکانى ترى باڵى مەکتەبى سیاسیى. دووەم: ئاستى زانستى ورۆشنبیرییەکى بەرزى هەبوو، جگە لەمانەش تاڵەبانى لەسەردەمى هەرزەکارییەوە لەخەباتى رزگاریخوازى خەڵکى کوردستاندا تێدەکۆشا، هەر ئەم هۆکارانەش بوو، کەسێکى بەتەمەن وخاوەن ئەزموونى وەک برایم ئەحمەد سەرکردایەتى ئەو باڵە جیابووەوەى نەگرتە ئەستۆى خۆى، هەرچەندە ئیبراهیم ئەحمەدو مام جەلال بەهاوبەشیى سەرکردایەتیى ئەو باڵەیان دەکرد.

-  جیاوازییەکانى جەلالى ومەلایى.

وەک لەسەرەتاوە ئاماژەم پێدا جیابوونەوەى باڵى مەکتەبى سیاسیى یەکێک لەهۆکارە سەرەکییەکانى گفتوگۆى نێوان بارزانى وعەبدلسەلام عارف بوو، لەیەکێک لەبەیاننامەکانى باڵى مەکتەبى سیاسیى ئاماژە بەوە کراوە بارزانى کوردى فرۆشتووە "بەسێو وپرتەقاڵ "، بارزانیشیان بەوە تۆمەتبار کرد لەدژى پێشکەوتنخوازییەو دۆستى ئیسرائیلەو هاوسۆز نییە لەگەڵ خەباتى رەواى فەلەستینییەکان، هەرچەندە ئەم باڵە جیابووەوەى پارتى دیموکراتى کوردستان لەئێران نیشتەجێ بوون وبەتاقمى هەمەدان ناسرابوون، بەڵام لەساڵى 1965 شاى ئێران تاڵەبانى لەگەڵ بارزانی ئاشتکردەوەو لێبووردنێکى گشتیشیان بۆ دەرکرا، ئەمە لێبووردنە "ئیبراهیم ئەحمەد"ی نەگرتەوە، بۆیە ئەو بەناچاریی لەئێران مایەوە تاساڵی 1966. ئەوەى جێگاى سەرنجە دواى تێکچوونى گفتوگۆکانى بارزانى وحکومەتى عێراق لەساڵی 1966، باڵى مەکتەبى سیاسیى کەلەلایەن تاڵەبانییەوە رێبەرایەتى دەکرا پشتیان لەبارزانى کردو بوونە پیاوى حکومەتى عێراق وئەم هەڵوێستەى تاڵەبانى، بارزانى تووڕە کرد هەر بۆیە لەلایەن پارتى دیموکراتى کوردستانەوە نازناوى جاشى "66"یان لێنرا، باڵى مەکتەبى سیاسیى لەپێشووتردا "بارزانی"یان بەوە تۆمەتبار دەکرد کوردى فرۆشتووە، بەڵام هەر خۆیان بەتانک وچەک وجبەخانەى عێراق شەڕى پارتى دیموکراتى کوردستانیان دەکرد. تاڵەبانى وباڵەکەى لەهەوڵى ئەوەدا بوون زۆرترین سەرۆک خێڵ وبنەماڵەى دینى ناسراو لەخۆیان کۆبکەنەوەو خۆیانى پێ بەهێز بکەن، دەشبێت ئەوە بڵێین زۆربەى سەرهەڵدانە سیاسییەکانى کورد لەژێر کاریگەریى شێخ ءسەرۆک خێڵەکاندا بووەو پێدەچێت هەر ئەم هۆکارە بووبێت ئیبراهیم ئەحمەدى گەیاندبێتە ئەو بڕیارەى سەرکردایەتى باڵى مەکتەبى سیاسیى بسپێرێتە مام جەلال، لەبەرئەوەى لەبنەماڵەیەکى ئایینى ناسراو بووە، برایم ئەحمەدیش نە شێخ بووەو نە سەرۆک خێڵ، باشترین رێگاش بۆ ئەو سوود وەرگرتن بووە لەدەسەڵاتى ئایینى بنەماڵەى مام جەلال. لێرەوە روون دەبێتەوە باڵى مەکتەبى سیاسیى نەیانتوانی قۆناخێکى سیاسیى تازە تۆماربکەن، جیاوازیشیان لەگەڵ پارتیدا نەبوو وەک ئەوەى خۆیان بانگەشەیان بۆ دەکرد، هەرئەمەش بوو ئەم باڵەى لەبەرامبەر پارتیدا شکست پێهێنا، ئەوەشى پێویستە هێماى بۆ بکرێت ئەوەیە جیابوونەوەى ئەو باڵە بووە هۆى خوێنڕژانى بەشێکى لاوانى کوردو ئەو مێژووەش سەرەتایەک بوو بۆ خوێنڕشتنى زیاترى خەڵکى کوردستان.

-  گەڕانەوە بۆ نێو حیزبى دایک.

ساڵى 1966 تا ساڵى 1970 شەڕى نێوان باڵى مەکتەبى سیاسیى وپارتى دیموکراتى کوردستان بەردەوام بوو، ئەم شەڕە ناویلێنرا شەڕى جەلالى ومەلایى، بەڵام لەساڵى 1970 ئاگربەستێک لەنێوان بارزانى وعێراق ئیمزاکرا بۆ دانوستان لەسەر ئۆتۆنۆمى، یەکێک لەبەندەکانى ئەو رێککەوتنەش کەبارزانى داواى کردبوو، چەککردنى جەلالییەکان بوو، چەککردنى باڵەکەى تاڵەبانى بەبێ شەڕو ئاژاوە بوو، بارزانیش جارێکى تر لێبووردنى گشتیى بۆ دەرکردن، بەڵام بەشێک لەسەرکردە دیارەکانى باڵى مەکتەبى سیاسیى وەک (مەلا ماتۆڕ، عەبدولستار تاهیر شەریف، هەمزە عەبدوڵڵا، حیلمى عەلى شەریف) بەیەکجاریى نەگەڕانەوە نێو شۆڕش وبەشێکیان بوونە پیاوى رژێم. مام جەلال وبرایم ئەحمەد ونەوشیروان مستەفاو باقى هاوڕێکانى تریان گەڕانەوە نێو پارتى، شکستى باڵى جەلالى یەکێک بوو لەکارەساتە گەورەکان بۆ سەرکردایەتى باڵى مەکتەبى سیاسیى هەر لەبەر ئەم شکستەش بوو بەشێکى زۆریان خۆیان دوورە پەرێز گرت وروویان لەهەندەران کرد، جگە لەمام جەلال کەلەبەیروت نیشتەجێ بوو لەلایەن بارزانییەوە راسپێردرا نوێنەرایەتى پارتى دیموکراتى کوردستان بکات لەلوبنان.

-  سەرهەڵدانەوەى ململانێکان.

دواى نسکۆى ساڵى1975ئەو شکستە گەورەیەى کە بەسەر بارزانیدا هات، مام جەلال بەهەلى زانى سەرکردایەتى شۆڕشێکى نوێ بگرێتە دەست، پێشبڕکێى مام جەلال لەساتەوەختێکدا بوو بارزانى وازى لەخەبات هێنابوو، لەساڵى 1975 مام جەلال وچەند هاوڕێیەکى بەپیشتیوانى حکومەتى سوریا بەیاننامەى دامەزراندنى یەکێتى نیشتمانى کوردستانیان راگەیاند، هەرچەندە پێش راگەیاندنى یەکێتى نیشتمانى کوردستان رێکخراوى کۆمەڵەى مارکسى لینینى کەبەشێوەیەکى نهێنى لەسەرەتاى حەفتاکاندا لەنێو ریزەکانى پارتیدا "باڵی مەکتەبی سیاسیی"، خەباتیان دەکرد دواى نسکۆش چالاکانە خەباتى ئاشکرایان دەستپێکردو ساڵی 1978 کۆمەڵەى رەنجدەرانى کوردستانیان لەسەر جەستەی کۆمەڵەی مارکسی لینینی راگەیاند. دواى سەرهەڵدان ودروستبوونى یەکێتى نیشتمانى کوردستان لەساڵى "1976 " سەرکردایەتى کاتى پارتیش دامەزرایەوە کەپێکهاتبوون لەئەندامانى کۆنى ئەو پارتەو چەندین کادرى دابڕاو کەپێشووتر ناکۆک بوون لەگەڵ بارزانیدا، بەمشێوەیە پارتى دیموکراتى کوردستانى دامەزرایەوەو دواتریش هەردوو کوڕى بارزانى "مەسعودو ئیدریس" سەرکردایەتى پارتیان لەئەستۆ گرت. ساڵى 1976 باشوورى کوردستان بووە خاوەنى چەندین گروپ ورێکخراوى سیاسیى وسەرەتایەکى نوێ بوو لەخەبات وبەرەنگاربوونەوە، بەڵام ململانێکان وشەڕو ئاژاوەکانى ساڵى 1964 جارێکى تر خۆى گەڕاندەوە ئەم وێستگە تازەیەو لەساڵى 1976- 1980و پێش دەستپێکردنى شەڕى نێوان عێراق -ئێران شەڕو کۆنە قینى نێوان جەلالى ومەلایى بەردەوام بوو، دەتوانین بڵێین لوولەى تفەنگەکان لەو چوار ساڵەدا هێندەى ئاڕاستەى یەکترى دەکران هێندە رووبەڕووى دوژمنی راستەقینە نەدەکران، لەدەستپێکردنى شەڕى ئێران وعێراقیشەوە یەکێتى نیشتیمانى کوردستان وپارتى دیموکراتى کوردستان درێژەیان بەو ناکۆکى وکۆنە قینەیان داو هەزاران کەس کرانە قوربانى ململانێکانى هەردوو بنەماڵە. جگە لەوەش شەڕ هێزە سیاسییەکانى ترى گرتەوەو بەرەى جووت پێکهات، ئەم بەرەیە بریتیبوو لەحیزبى سۆسیالیست، حیزبى شیوعى، پاسۆک، پارتى دیموکراتى کوردستان، شەڕى یەکێتیان دەکرد. لەساڵى 1986 بەرەى کوردستانى پێکهات وبۆ چەند ساڵێک شەڕو خوێنڕێژیى راگیرا.

-  راپەڕین و سەرەتایەکى نوێى ململانێکان.

دواى راگرتنى شەڕى هەشت ساڵە لەنێوان عێراق – ئێران وپرۆسە بەدناوەکەى ئەنفال لەساڵى 1988 تێکڕاى هێزە سیاسییەکانى کوردستان روویان لەسنوورەکانى ئێران کرد، لەچاوەڕوانى دەرفەتێکى نوێدا بوون، داگیرکردنى کوێت لەلایەن رژێمى سەدام حسێن وبەرپابوونى جەنگى ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانى لەگەڵ ئەو رژێمەدا ئەودەرفەتە مێژووییەى رەخساند تا خەڵکى کوردستان راپەڕن ودامودەزگاکانى حکومەتى عێراق لەکوردستان وەدەرنێن، دواى راوەستانى جەنگەکە رژێمى سەدام حسێن هێزەکانى کۆکردەوەو پەلامارى کوردستانى دایەوەو سەرئەنجامیش کۆڕەوە مێژووییەکەى کوردستانى دروستکرد، کۆڕەو هاوسۆزییەکى جیهانیى بۆ کورد پەیداکرد، ئەم هاوسۆزییە ناوچەیەکى ئارامى بۆ کوردستان کردە بڕیارى نەتەوە یەکگرتووەکان، شکستى دانوستانى بەرەى کوردستانى ورژێمى سەدام حسێن، عێراقى ناچارکرد دامودەزگا دەوڵەتییەکانى خۆى لەهەر سێ شارى هەولێرو سلێمانى ودهۆک بکێشێتەوە، کشانەوەى دامودەزگاکانى رژێمى عێراق هەڵبژاردنى ساڵى 1992ى لێکەوتەوە، پێکهێنانى یەکەمین پەرلەمان وحکومەتى کوردیى هاتنەدى، کە خەونێکى مێژوویى خەڵکى کوردستان بوو وچەندین ساڵ بوو لەپێناویدا تێدەکۆشان. بەداخەوە پێکهاتەى یەکەمین پەرلەمان وحکومەتى هەرێم لەسەر بنەماى "50 بە 50"دامەزراو جارێکى تر لەژیانى حوکمڕانیشدا درێژە بەو شەڕو ئاژاوەو ناکۆکییانەى ساڵى 1964 درایەوەو لەساڵى 1994- 1998 جارێکیتر شەڕێکى ناوخۆ لەنێوان ئەم دووحیزبەدا بەرپابوو، کەبەهەزاران کەسى کردە قوربانى، دواى چەندین هەوڵ وتێکوشان لەئاستى نێوخۆو نێودەوڵەتى سەرەنجام لەژێر گوشارى ئەمەریکادا پارتى ویەکێتی لەساڵى 1998پێکهاتنەوەو حاڵەتى نەشەڕ نەئاشتیان راگەیاندو دوو حکومەت ودوو ئیدارەییان بەسەر خەڵکى کوردستاندا سەپاندو تا ساڵى 2003 وپێش رووخانى رژێمى سەدام حسێن شەڕێکى سارد لەنێوان ئەم دوو حیزبەدا بەڕێوەدەبراو هیچ لایەکیان ئامادە نەبوو ئەوى تر قبوڵبکات.

-  دۆستایەتییەکى نوێ لەعێراقێکى تازەدا.

دواى داڕمانى کۆى سیستمى حکومڕانیى حیزبى بەعس لەسەردەستى هێزەکانى ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانى و ئەو پاڵەپەستۆیەى لەلایەن ئەمەریکاوە خرایە سەر سەرکردایەتى یەکێتى وپارتى بۆ دەست هەڵگرتن لەبەشێکى زۆرى کۆنە قینەکانیان، هەردوولایان بەڵێنیان دا پەڕەیەکى نوێ هەڵبدەنەوە. نزیکبوونەوەى پارتى ویەکێتى بەئەندازەى یەکەم بەرژەوەندیى بوو، دابەشکردنى 17% بوودجەی عێراق وبوونى مام جەلال بەسەرۆک کۆمارى عێراق وسەرکردایەتیکردنى کوردستان لەلایەن بارزانى وحیزبەکەیەوە ئەم دۆستایەتییە تازەى هێنا ئاراوەو رۆژ لەدواى رۆژیش بەرەو پێشچوونى زیاتر لەپەیوەندیى ئەم دوو بنەماڵەیەدا بەدى دەکرێت.

-  ئەگەرى گەڕانەوەى تاڵەبانى بۆ ناو پارتی.

پێکهاتەى یەکێتى نیشتمانى کوردستان جیاوازییەکى زۆرى هەیە لەگەڵ پارتە سیاسییەکانى ترى نێو ساحەى سیاسیى لەباشورى کوردستان، جیاوازى بیرو بۆچوون وتێڕوانینى جیاواز ئەم حیزبەى لەبەشێک لەقۆناغەکانى مێژوویدا رووبەڕووى لێکترازان کردۆتەوە، یەکەمین جیابوونەوەش بزوتنەوەى سۆسسیالیستى بوو، پاشان لەگەڵ لیژنەى تەحزیرى پارتى دیموکراتى کوردستان کە د.مەحموود عوسمان وقادر جەبارى سەرکردایەتیان دەکرد یەکیانگرت و"حیزبى سۆسیالیستى یەکگرتووى کوردستان"یان دروستکردو پاش ساڵێکیش ناوى حیزبەکەیان گۆڕى وکردیانە حیزبى سۆسیالیستى کوردستان. ئەم جیابوونەوەیە زنجیرەیەک شەڕو کوشتارى بەدواى خۆیدا هێنا وچەندین سەرکردەو پێشمەرگەى ناودارى کردە قوربانى، لەدواى دانوستانەکانى یەکێتى نیشتیمانى کوردستان ورژێمى عێراق لەساڵى 1985 جارێکى تر ئەم حیزبە توشى لێکترازان بووەو ئاڵاى شۆڕش کەلەلایەن مەلابەختیارەوە سەرکردایەتى دەکرا، لەیەکێتى جیابوونەوە. ئێستاش یەکێـتى نیشتیمانى کوردستان لەسێ هێزى سەرەکى پێکهاتووە خەتى گشتى مام جەلال سەرۆکایەتى دەکات، باڵى ریفۆرم لەلایەن نەوشیروان مستەفای دووەم کەسى نێو یەکێتى سەرکردایەتى دەکرێت، کاک کۆسرەتیش نوێنەرایەتى باڵێک دەکات بەهەولێرییەکانى ناو یەکێتى ناودەبرێن. لەم ساڵانەى دوایشدا کێشە نێوخۆییەکانى ئەم حیزبە قووڵبوونەتەوەو بێ چارەسەرکردن ماونەتەوە. چارەسەرنەبوونى کێشە کەڵەکەبووەکان بەترازانى باڵى ریفۆرم کۆتایى هات، بەدواى خۆ کەنارگرتنى باڵى ریفۆرمیش چەندین کادرى پێشکەوتووى یەکێتى لەلایەن مەکتەبى سیاسییەوە دەرکران کەبەگروپى"رەگ" ناسراون، دوابەدواى ئەمانیش بەشێک لەئەندام وکادرانى ئەم حیزبە یان دەرکران یاخود دەستیان لەکارەکانیان کێشایەوە، چوار ئەندامى مەکتەبى سیاسیى کەبریتیبون لە: جەلال جەوهەر، عومەر سەیدعەلى، عوسمانى حاجى مەحموود، مستەفاى سەید قادر، دەستیان لەکارکێشایەوە وهەڵۆى برایم ئەحمەدیش کەژنبرانى تاڵەبانییە دەرکرا. ئێستا یەکێتى نیشتمانى کوردستان لەلایەن خەتى گشتییەوە سەرکردایەتى دەکرێت وڕۆژ لەدواى رۆژ تاڵەبانى لەهەڤاڵەکانى دوێنێى خۆى دوور دەکەوێتەوەو هەنگاو بەهەنگاو لەپارتى نزیک دەبێتەوە. ئیمزاکردنى رێککەوتننامەى ستراتیژیى لەلایەن مام جەلالەوە لەگەڵ مەسعود بارزانى سەرۆکى پارتى دیموکراتى کوردستان، ئەم دوو بنەماڵەیە رۆژ لەدواى رۆژ لەیەک نزیکتر دەکاتەوە هەروەک لەهەڵبژاردنى پارلەمانى کوردستانیشدا بەیەک لیست بەشداریى دەکەن، ئەوەى ئێستاش دەبینرێت یەکێتى نیشتمانى کوردستان بەسەرکردایەتى مام جەلال سەنگەریان لەدۆست وهەڤاڵە کۆنەکانى دوێنیان گرتووەو لەگەڵ دوژمنە تەقلیدیى وکۆنەکانى مام جەلال لەیەک سەنگەردان، لێرەدا پرسیارێک دێتە پێش وپێویستى بەشرۆڤەو شیکاریى زیاترە ئەویش ئەوەیە: ئایا "39 " ساڵ شەڕو ئاژاوەى تاڵەبانى وبارزانى کۆتایى هاتووە؟، رێککەوتن ودۆستایەتى ئەم دوو بنەماڵەیە ستراتیژییە یان تاکتیکى ئەم قۆناغەیە؟، ئایا باڵى ریفۆرم وجیابووەوەکانی ترى ناو یەکێتى، تاڵەبانى ناچاردەکەن بگەڕێتەوە نێو حیزبى دایک؟، یان بەپێچەوانەوە تاڵەبانى ئەم قۆناغەى ژیانى سیاسیى خۆى وەک تاکتیک چاو لێدەکات وستراتیژییەکەى درێژەپێدانە بەو کۆنە قینەى لەگەڵ پارتى وبنەماڵەى بارزانیدا هەیەتی؟.

lawa_0@hotmail.com