تەقدیسکردنى تێکست و کڵۆمدانى دەرکەکانى پرسیار.

یوسف عیزەدین

لەساڵى 1654- دا ئوسقوف (ئۆشەر) دەرئەنجامى لێکۆڵینەوەو حیسابکردنى تەمەنى نەوە یەک لەدوای یەکەکانى نێو کتێبى پیرۆز، بەیەقینەوە رایگەیاند:" دنیا لەلایەن خوداوەندەوە لەساڵى 4004- ى پ.ز دروستکراوە". دواتریش دکتۆر (جۆن لایتفوت) ى جێگرى ریکتۆرى زانکۆى کەمبیرج ئیزافەیەکى خستەسەر بۆچوونەکەى (ئۆشەر)، بەڕاى ئەو دنیا لەسەعات نۆى بەیانى 23- ى تشرینى یەکەمى ساڵى 4004- ى پ.ز دروستبووە. سەرچاوەى سەرەکى یەقینى ئەو دوو زاتەش لەوەى خستیانەڕوو لەیەقینبوونیان بەزانیارى و بەسەرهاتەکانى نێو کتێبى پیرۆزەوە هەڵهێنجرابوو!؟

گەر بەشێوەیەکى ئەبستراکتانە بڕوانینە ئەم نمونەیەى سەرەوە، دەبینین پیرۆزکردنى دەق و یەقین بەوەى لەنێویدا هاتووە چۆن دەرکەکانى پرسیار کڵۆم دەدا، بەدرێژایى سەردەمانێک لەرۆژئاوا کتێبى پیرۆز تەنها تێکستێکى سەرەکى و باوەڕپێکراو بوو کەبتوانرێت لەمیانییەوە بڕوانرێتە دنیاو هەموو ئەوەى کەهەیە، تەنها تێکستێک بوو کەباوەڕدارانى بەتەسەوورى خۆیان بەخوێندنەوەو فامکردنى توانیویانە لەنایەقینەوە پێ بنێنە دنیاى یەقینى ئەبەدى و ئەزەلى؟!.

لەکاتێکدا نایەقین بارگاوییە بەگومان و پرسیارە ئەرگۆمێنتەکان، بەڵام یەقین وەستانە لەبەردەم دەرکەى داخراوى وەڵامە رەهاکان. باوەڕى مرۆڤ بەتاک رەهەندى و تاک سەنتەرالیزمى هێزێک، توانى مرۆڤ بباتە دەرەوەى بوونى پرسیارە ئەرگۆمێنتەکان و دایبماڵێت لەهەر پرسیارێک کەدەیگەڕێنێتەوە بۆ گومان لەو سەنترالیزمە هزرییە سەپێنراوە. تەقدیسکردنى تێکست بەشێکە لەپرۆسەیەکى بەرفراوانى تەقدیسکردنى شتگەلێکى زۆرى داسەپاوى دەرەوى دنیاى پرسیارکردن.

نووسەرێکى وەک(خوان گۆیتیسولو) سەبارەت بەمردنى دیکتاتۆرێکى وەک"فرانکۆ" دەڵێت: ( باوکە من چى بکەم بە بێ تۆ، بەدرێژایى چل ساڵ منت بەڕێوەبردو ئەو فیلم و کتێبانەت بۆ هەڵبژاردم کەدەتوانم بیانبینم و بیانخوێنمەوە، پێت گوتم چۆن دەبێت ئاشقبم.. هەر تۆ بەها مۆڕاڵییەکان و هەموو شتەکانى تریشت پێ ناساندم ).

(خوان گۆیتیسولو) بەشێوەیەکى تەنزئامێزانە دەیەوێت گوزارشت لەگواستنەوە لەدنیاى یەقینەوە بۆ دنیاى نایەقین بکات، ئەو دنیایەى کەهیچ شتێک تێیدا پیرۆز نییەو دەکرێت پرسیار لەبارەى سەرجەم هەبووەکانییەوە بکرێت؟!.

"ئەلیاس فەرکوح" دەڵێت:( پرسیار دەکەم ئاخۆ هیچ داهێنانێکى مرۆڤ هەیە پیرۆز بێت تا بەدەر بێت لەبەگژداچوونەوەى ئەقڵى رەخنەگرانە؟! یان ئاخۆ هیچ پرسیارێکى رەخنەگرانە هەبووە کەمەبەستى کردنەوەى فایلەکان و لێکۆڵینەوە بێت، لەدەسپێکدا رووبەڕووى رەفزکردن نەبووبێتەوە...ئەوانەى بتەکان دەپرستن و ئەوەى کەپێشتر نووسراوە دەیکەنە موقەدەسات و نابێت بەلایدا بچین، بەم شێوەیەش تێکستەکان دەکەنە کۆتەڵ... ئایا دەکرێت لەمیانى رێزمانەوە بۆیان، بەلاى پێشەنگەکانى ئەدەبدا نەچین؟ ئەگەر پێشەنگ بوون هۆکارێک بێت بۆ بێدەنگ بوون و سکون و قسەنەکردن... ئەوە ئێمە نەفى پێشەنگ بوونى ئەوانمان کردووەو شوناسى ئەوانمان تەزویر کردووەو لەدنیاى داهێنان بردووماننەتە دەرێ).

ئەوەى کەلێرەدا مەبەستمانە بیخەینەڕوو سامناکى ئەو تەقدیسکردنەیە سەبارەت بەتێکست و خاوەنەکانى کە لەئەدەبیاتى کوردیدا ساڵانێکە هەیە، کاتێک بیرو هزرێکى بارگاوى بەیەقین تێکستێک بەجوان و باش و...تاد..ى دەداتە قەڵەم.. ئەوە گوتنى پێچەوانەى ئەمەش شەڕى گەورەى لێدەخوڵقێت و کەسى بێژەر یان نووسەر رووبەڕووى دژایەتییەکى زۆر گەورە دەکاتەوە؟!.

وەک نمونەیەک ئاخۆ "نالى" و تێکستەکانى لەدەرەوەى هەر تەقدیسکردنێک، ناکرێت چەندین و راڤەى بۆ بکرێت و هەڵوێستە لەئاست ئەو شیعرانەیدا بکرێت کەکەم یان هەر هیچ لەبارەیانەوە قسەنەکراوە، یان ئاخۆ واباشتر نییە ئەو زاتە لەنێو هالەى تەقدیسکردندا نەکوژین و لەدەرەوەى ئەو دنیایەى کەسانێک بۆ ئەویان دروستکردووە مامەڵە لەگەڵ تێکستەکانى بکەین و رێگرێک نەبێت بۆ گوتنى ئەوەى دەمانەوێت بیڵێین لەبارەیەوەو گوتنى تێڕوانینێکى جیاواز سەبارەتى نەبێتە مایەى شەڕەجەنگێکى بێمانا کەهیچ ئیزافەیەک ناخاتە سەر خوێندنەوەى ئێمە بۆ تێکستەکانى. خستنەڕووى هەر یەقینێکى پێشوەخت دەرحەق بەتێکستێک، بەمەبەستى سڕکردنى ئیرادەى خوێنەر و تێکشکاندنى تواناى بڕیاردانى لەوەى لەنێو تێکستێکدا قەولە بۆ خۆى بیبینێت، هەڵسوڕانە لەنێو جوغزى داخراوى میتافیزیکدا و هەوڵدانێکە بۆ کڵۆمدانى دەرکەکانى پرسیار. تێڕوانینێکى بارگاوى بەیەقین پێمان دەڵێت، ئیبراهیم ئەو کەسە موجازیفەیە کەتوانى بتەکان تێکبشکێنێت و بەوەش پرسیارێک جێبهێڵیت سەبارەت بەناشەرعییەتى بوونیان و قودسییەتیان بسڕێتەوەو ترس و سامى خەڵک دەرحەق بەبتەکان بڕەوێنێتەوە. ئەگەر ئێمە ئەوەندە لەبارەى ئیبراهیم- وە بزانین و ئاوا بەیەقینەوە تێیبڕوانین ئەوە کارەساتە!؟ ئەى نابێت ئەوە بهێنینەوە یادى خۆمان کەبەتێکشکاندنى بتەکان شتێکى زۆر سامناکتر هاتە کایەوە، گەرچى نابێت ئەوەش بکەینە یەقین و دەبێت وەک نایەقینێک مامەڵەى لەگەڵ بکەین و دەرکەکانى پرسیارکردن بەئاوەڵایى بهێڵینەوە، بەتایبەت لەزەمەنێکدا وەک "ئیمبیرتۆ ئیکۆ" ئاماژەى پێدەدات:( دەسەڵاتى هێزێکى پووچ و بەتاڵى رووکەشیانەى ریکلامەکان کۆمەڵ لەدەورى پاشماوەى زمان و هزر کۆدەکاتەوە، ئەوانەى مودمینى قسەکردنن ئێمە دەبەنە نێو جەهل و بێدەسەڵاتى و پەراوێزەوە، تەنانەت وادێتە پێش چاو ئەم زەمەنى تێکشکانە، تێکشکانى ئەوان نەبێت، بەڵکو تێکشکانى ئێمە بێت).

تەقدیسکردنى هەر تێکستێک هەوڵدانێکە بۆ راگرتنى هەر جۆرە بۆچوونێکى پێچەوانەو نەیار بەو تێکستەى کەتەقدیسکراوە، تەنها شتێک کەڕێگە پێدراوە سەبارەت بەتێکستێکى تەقدیسکراو دروستکردنى زیاترى هالەو پێداهەڵدان و مەزنکردنییەتى، بەمەش هۆشمەندى دەبێتە تێکست و لەدەرەوەى ئەو تێکستەش بوونى نابێت و هەر ئەو هۆشمەندییە بەتێکست بووەش دەکەوێتە دژایەتى هەر تێکستێکى نەیار و ناتەبا و بەردەوامیش لەهەوڵى ئەوەدا دەبێت بیسەلمێنێت کەمەعلوم لاى ئەوەو مەجهولێکیش نییە خۆمانى پێوە سەرقاڵبکەین و بۆى بگەڕێین. کاتێک تێکست دەگاتە ئەو دەسەڵاتە رەهایەى کەناهێڵیت پرسیار لەبارەى قودسییەتییەوە بکرێت، ئەو دەم بۆخۆى دەبێتە پانتاییەک بۆ چەپاندن و ئینتیما، ئینتیما بۆ هەر تێکستێک لەهەر ئان و زەمانێکدا گرفتێکى گەورەیە، لەکاتێکدا ململانێى راستەقینەى مێژوو هەردەم ململانێى ئینتیما بۆ تێکست یان بۆ زمان بووە، تەقدیسکردنى زمانیش بەشێکى دیکەى تەقدیسکردنى تێکستە، لەکاتێکدا زمان بۆ خۆى ئەو نەزانراوەیە کەدەبێت هەردەم بیناسین و خۆمان لەنێویدا بناسینەوەو لەگەڵ زۆر بگرەو بەردەى دیکەش کەدەبێت پەى پێبەرین. میکانیزمەى چۆنیەتى تەقدیسکردنى تێکستە ئایینییەکان و تێسکتەکانى تر لەزۆر رووەوە هاوشێوەن و ئامانجى سەرەکیشیان بەیەقین گەیاندنى ئێمەو بڕینى شادەمارى پرسیارکردنمانە، لەمابەینى تێکستە تەقدیسکراوەکاندا ئەگەر پێکدادانێکیش هەبێت ئەوە دژایەتییە نەک ململانآ، دژایەتى و ململانێش دوو چەمکى جیاوازن، لەکاتێکدا ململانآ لەپرسیارەوە سەرچاوە دەگرێت و زانستیى ترە، ئەوە دژایەتى بەدەر لەدنیاى پرسیار پێکدادانێکە بەمەبەستى سڕینەوەو پەراوێزکردنى ئەوى تر، ئەمە لەئەدەبیاتى کوردیدا بۆتە تەنگژەیەکى بەرچاو لەئاست هەنگاونان بەرەو شتى نوێ، بەشێوەیەکى گشتى هەردەم یەک رەهەند و یەک ریتم لەخوێندنەوە بۆ ئەدەبیاتى کوردى وەدەردەکەوێت، جۆرێکە لەکارکردن لەسەر جیاکردنەوەى رەنگەکان، نەک رۆچوون بۆ نێو نادیارو نەزانراوەکانى تێکست. دەبینین قسەکردن لەسەر "نالى" دەگاتە زۆر شوێن، بەڵام ناگاتە خوێندنەوەى ئەو شیعرەى کەلەزمانى ئاژەڵێکەوە خۆى و ئەو بەیەک دەشوبهێنێت، "نالى" دەڵێت:
( هێندە پێم خۆش بوو زمانى حاڵى دەیگوت"نالى"یا!
هەردوو حەیوانین ئەتۆ گوێکورت ئەمنیش گوێدرێژ ).
یان کەدەڵێت:
( "نالى" کەوا سەگە، سەگى ئەو مەرز و بوومەیە
ئەمما سەگى موعەللەمى  بێ دەنگ و  بێ وەڕە ).

ئێمە سەربارى ئەو دنیا ماتەریالیست و تەکنۆ کلتوورەى لەدەرەوەماندا بوونى هەیە، هێشتاکە لەپشت دیوارە بەرز و کۆنینەکانى میتافیزیکەوە بەیەقینەوە دەڕوانینە دنیا و سەرجەم دیاردەکان،  بێ هیچ گومان و پرسیارێک تێکستەکان واقبووڵ دەکەین کەپێشوەخت پێمان دەگوترێت، ئەم دەردە کوشندەیە باڵى بەسەر بەشێکى زۆرى رووناکبیریى کوریدا کێشاوە، "ئەدۆرنۆ" دەڵێت:( هیگڵ لەسەر حەق بوو، کاتێک گوتى رووناکبیر کەسێکە خاوەن هۆشمەندیى مرۆڤێکى سەرکێش و سەرەڕۆیە، چونکە نووسین بەگژداچوونەوەى سیستەمە). دەبێت نووسین بۆخۆى دەرچوون و تێپەڕکردنى سیستەمەکان بێت و لەئاستێکدا رانەگیرێت و تەقدیسنەکرێت و نەکرێتە دەسەڵاتێکى ترسناک بۆ سەرکوتکردن و ئەشکەنجەدانى رۆحى، ئەگەر نووسین بۆخۆى گەمەیەک بێت، ئەوە ناکرێت ئەو گەمەیە لەقاڵبدەین و لەئاستێکدا بیمرێنین، چونکە ئەگەر بەشێک یان بنەمایەکى ئەو گەمەیە خستنەڕووى جیاوازییەکان بێت، ئەوە ناکرێت لەدەرەوەى جیاوازییەکانەوە تێى بڕوانین، بەڕاى "باختین" نووسین پێکەنینە، بەڵام لاى ئێمە نووسین ئەگەر بۆخۆى پێکەنینیش بێت، ئەوە دەکرێتە گریان بۆشتەکان، دەکرێتە دەنگێکى تووڕە دژ بەوانەى ئەویان قبووڵ نییە، دەکرێتە کردەیەکى رەها و لەنێو زاراوەکانى جوانى و داهێنان و زۆر گرنگ و نەکراوەو نەبووەو...تاد..دەکرێتە کۆتەڵێکى هاوشێوەى ئەو کۆتەڵانەى کە لەدەوریان کەسانێک مۆمەکان دادەگیرسێنن، دەکرێتە ئەو ئەفسانەیەیەى کەناشێت بڵێین بۆ؟.. چۆن؟.. کەى؟.. و سەرجەم پرسیارەکانى تریش قەدەغەن و بەکردنیان بەر نەفرەتى باوەڕدارانى تێکستە تەقدیسکراوەکە دەکەوین. فەلسەفەو لۆژیکى میتافیزیک خۆى لەدوو توێى سێنترالیزم و گوتارى باڵاو تەقدیسکردندا نمایش دەکات، بەپەراوێزکردنى سەرجەم ئەوەى لەگەڵیدا نەیارە خۆى دەسەپێنێت، ئاخۆ هەر ئەم ئەقڵیەتەش نییە لەبوارى مەعریفى و فیکرى و ئەدەبیى و سەرجەم بوارەکانى دیکەى کورددا کار دەکات، وەرگرتنى بیر و هزرە دژەکانى میتافیزیکیش لەلایەن کەسانێکەوەو بەکاربردنى لەخوێندنەوەو نووسینە رەخنەییەکانیاندا بۆ ئەوە نییە تەجاوزى ئەو دیدگە میتافیزیکییە بکەن، بەڵکو جارێکى تر کار بۆ بەرجەستەکردن و سەپاندنى دیدگەى خۆیان دەکەن، بەچەشنێک کەلەچوارچێوەى میتافیزیک ناچێتە دەر و شتە جیاواز و لەیەکنەچووەکانى لەگەڵ خۆى، پێ قبووڵ نییە و لەهەوڵى دروستکردنى لۆگۆسێنترالیزمدایە، ئەگەر دیدگە میتافیزیکییەکان کار بۆ خستنەپێشى ئاخافتن بکەن بەبەراورد لەگەڵ تێکستى نووسراو، هەروەک چۆن وەعز و وتار و بانگهێشتە ئایینییەکان و ترساندن و تۆقاندن دەکەونە پێش تێکستە نووسراوە ئایینییەکەو خوێندنەوەى، ئەوە بەشێوەیەکى گشتى ئەقڵیەتى خوێندنەوەو رەخنەى کوردیش هەمان پرۆسە پیادەدەکات، گەرچى کەدەیەوێت بەنووسینیش دەریبڕێت، بەڵام لەراِستیدا ئەو چەشنە نووسینانە تەجاوزى زمانى ئاخافتن و گێڕانەوەکانى نەکردووە، ئەو تەرزە ئیشکردنانە بەهەمان ریتم لەلێدانى پێشووتر دێتە سەر باس و خواسى مەزنێتى و جوانى تێکستێک، بەڵام ئەمە چۆن و بۆچى و دەیان پرسیارى تر بێ وەڵام جێ دەهێڵن، بەلایانەوە گرنگ ئەوەیە، تێکستێک یان چەند تێکستێک ببەنە پێش تێکستەکانى ترو بڵێن لەدەرەوەى ئەمانە شتێکى جدى و جوان بەدیناکرێت، ئەمانە هەمووى گوتەزا سەتحییەکانى ئاخافتنن کەلەنووسیندا بەکاریدەهێنن، بەزاڵکردنى ئاخافتنیش بەسەر نووسیندا فۆنۆسێنترالیزم بەرقەرادەکا، لەکاتێکدا ئەمیش رەگەزێکى لۆگۆسێنترالیزمە. لەراِستیدا هیچ سەرچاوەیەکى رەها لەئارادا نییە، تا لەمیانى ئەوەوە بسەلمێنرێت کامە تێکست باشە و کامە خراپ، دیارە هیچیش لەم جۆرە پێناسەکردنانەوە شین نابێت، جگە لەدروستکردنى تێکستێکى تەقدیسکراو، جا ئەگەر دەسەڵاتێکى لەپشت بێت، ئەوە وەک تێکستە تەقدیسکراوە ئاینییەکان بەدرێژایى زەمەنێک دەتوانێت لەنێو دنیاى تەقدیسکردندا بمێنێتەوەو خۆى بپارێزێت.

ئەگەر قسە لەسەر کایە ئەدەبى و فیکرى و مەعریفییەکانى کورد بکەین، دەبێت ئەوە بزانین هەر یەقینێکى پێشوەخت بەو کایانەو باوەڕهێنانمان پێى لەڕووى باش و خراپى و هاوچەشنەکانى ئەو جۆرە پۆلێنکردنانەوە، هیچ سوودێکى نییەو بێجگە لەتوێوەگلانمان و رۆچوونمان بۆ نێو خمخۆرکى راوەستان و خۆلێسانەوە و راوحکردن و نەگەیشتنە هیچ، هیچ ئاسۆیەکى دیکەى نییە. زۆرێک لەوەى کەتائێستا لەو کایانەدا کراوەو دەکرێت لێوانلێوە لەیەقین و پرسیارنەکردن و تەسلیمبوون و بگرە چەشنێک لەپەرستنى ئەوەى کەهەیە، بەڵام دەبێت لەخوێندنەوەى پەراوێزکراوەکانى ئەو بوارانەوە هەوڵى هاتنە ناوەوە بدەین و ئەوداڵى نەزانراوەکان بین و بەشتە لەبیرکراوەکاندا بچینەوە و دەرکەکانى پرسیار ئاوەڵابکەین و سڵ لەوە نەکەینەوە کەبڵێین ئێمە یەقینێکمان نییە بەوەى کەهەیەو هەوڵدانى ئێمەش بۆ گەیشتنە یەقین نییە، بەڵکو هەردەم وەک کەشتییەکى بێلەنگەر دەمێنینەوەو دڵنیاشین کەیەقین درۆیەکى گەورەیەو بۆ تێکشکاندنى ئێمەیەک هاتۆتە ئاراوە، کە لەم دنیایەدا سەربارى لێسەندنەوەى زۆربەى مافەکانمان، داواى یەقینبوونیشمان لێدەکرێت بەو تێکست و شتانەى کەتەقدیسکراون!؟.