تۆپى زلهێزەکان...
رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ناوچەیەکى پڕ ژاوەژاو.

مهاجیر فارس ناوپردانى

رۆژهەڵاتى ناوەراست، بەمانا فراوانەکەى، بەدرێژایى مێژوو ناوچەیەکى ستراتیجى گرنگ بووەو خاوەنى سیماى تایبەتى خۆى بووە. شوێنگەى جوگرافى رۆژهەڵاتى ناوەراست دەکەوێتە نێو جەرگەى جیهانى کۆن و کێشوەرەکانى کە ئەم جیهانە پێک دێنن، (ئاسیاو ئەوروپاو ئەفریقیا) پێکەوە گرێ دەدات کە لە باشورەوە کەنداوى فارس و ئۆقیانوسى هیند وە لە رۆژئاواوە دەریاى سپى ناوەراست و زەریاى ئەتلەسى و لەرۆژهەڵات و چین و ووڵاتى هندستان وە لە باکوورەوە دەریایى رەشە. رۆژهەڵاتى ناوەراست خاوەنى چەندین گەرووى ستراتیجیە وەک جەبەل تاریق و باب لمەندەب و هورمزو بسفۆر و دەردەنیل کە لەگەڵ سوێس چەندین دەریاو زەریاى ستراتیجى گرنگ پێکەوە گرێ دەدەن. (گەرووى هورمز کەنداوى عەرەب بەکەنداوى عومان و دەریاى عەرەب گرێ دەدات گەرووى باب لمەندەب زەریاى هیندى و کەنداوى عەدەن بە دەریاى سوورەوە گرێ دەدات، کەناڵى سوێس هەر (2) دوو دەریاى سوورو ناوەراست پێکەوە گرێ دەدات و هەر(2) دوو گەرووى بۆسفۆرو دەردەنیل دەریاى رەش و ناوەراست پێکەوە گرێ دەدەن، گەرووى جەبەل تاریقیش دەریاى ناوەراست لەگەڵ زەریاى ئەتلەسى).

کەواتە وەک پردێک وایە کە لە مابەینى رۆژهەڵات و رۆژئاواى جیهانەوە وە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست بێکهاتووە لەم ووڵاتانە وەک کوردستان وئێران و تورکیا و قبرس و یۆنان و سعودیە و کوێت و بەحرین و ئیمارات و عمان و ئەفغانستان و باکستان و میێرو سودان و ئیسرائیل و فەلەستین و سوریا و لوبنان وئەردن، و تاجیکستان و تورکمانستان و ئەزبەگستان ، ئازربێجان،گورجیستان ،ئەرمەنستان(ناوەجەى قەفقاس) مەغریب و جەزائیر ولیبیا ومۆریتانیا . وە هەروها زیاتر لە (50) نەتەوەیە لەم ناوەجەى دەژێت وەک کورد، عەرەب ، فارس ، تورک ، ئەرمەنى ، ئازەرى، بلوجى،هندى،یونانى،مارونى ،بدوى، وبەربەرى ، سودانى ،نوبەئەى،و ئاشورى و کلدانى وسیریان ، پنجابى ،بشتۆن، دارى،ئۆزبەکى، تاجیک ئۆزبەک، تورکمان ، هرزارە، جرکس،بالوشى، باشتون، تاجیک ، هزاو، ئەزبک، گیلکى ، سندى، مهاجر،یەهودى ،داغستانى،ئەزیرى،جۆرجى،ئەنجازى...هتد.

لە روانگەى مێژووییەوە بە شوێنکى مێژوویی گرنگ دادەندرێت جونکە ئەم ناوجەیە بە نیشتمانى یەکەمى مرۆڤ دادەندریت کە ژیانى مرۆڤ لە ناوچه‌یە دەستى پێکردەوە ، وە ئینجا گەشەى کردەوە لە هەموو بوراێکەوە وە ووردە ووردە مرۆڤ زیادى کردەوە ئینجا بە هەموو لاێکى جیهانەوە بلاو بۆتەوە کە جیهانى ئەمرۆى لێپیکهاتەوە ،بۆیە کۆنترین شارستانیەکانى جیهان و ئاینە سەرەکیەکان دادەنرێت کە لە رۆژهەڵاتى ناوەراستەوە سەریان هەڵداوە وەک (شارستانیەکانى سۆمەریەکان (میسۆپۆتامیا) لە ئێراقى و فیرعەونیەکان (نیل) لە ووڵاتى مێیر، یۆنانیەکان لە ووڵاتى یۆنان ، ساسانیەکان لەوولاتى ئیران و کوردستان و میتانیەکان باپیرە گەوەرى کوردان لە کورستان ...هتد . بنکەى سەرکى دینى ئاینەکانى ئیسلام و کریستیان و جوو وە هەروەها بنکەى سەرکى دینى زەردەشتى و یەزیدى وە هەبوونى چه‌ند دینى تر وەک هندوس و بوزى و .....هتد هەرلە بەرئەمەش بە پیرۆزترین شوێن دادەنرێت لە روانگەى دینیەوە کە بە تایبەتى دینى ئیسلام و مەسیحى خاوەنی زۆرینەى ژمارەى دانیشتوانى جیهانن، ئەم دووڵایەن کاریگەرێکى بەرجاویان هەبووە لە پێشکەوتنى جیهان لە هەموو بوارێکەوە .بەڵام لە رۆژگارى ئەمرۆ دا بەهۆى هەلکەوتنى شوێنگەى جوگرافیاى ئەم ناوجەیە کرنگى زۆرى هەیە بۆ وەرگرتنى سود لە شارستانى یەکانى رۆژهەڵات و رۆژئاواوە هەروها لەم دەڤەرە پان و بەرینە جەندین ئیمپراتۆیەتى گەورەیە تێدا دروست بوو هەروەک ئیمپراتۆریەتى میتان و مادەو هەخامەشنى وساسانى، ئیمپراتۆریەتى یۆنانیەکان و ئاشورو بابلى و وە ئیمپراتۆریەتى ئەسەکەندریى مکەدونى ، وە ئیمپراتۆریەتى سەفەوى و عوسمانی لە گەل ئەوەش جەندین جار تووشى داگیرکارى ئیمپراتۆریەتەکانى دەوربەر و جیهان هاتووە وەک ئیمپراتۆریەتى رۆمانیەکانەوە و ئیمپراتۆریەتى مەغۆل وە جەندین هیزى تر وە ئەمە لە کۆنەوە بەلام لە سەردەمى سەدەکانى شانزە و تاوەکو ئیستا وەک هاتنى ئیمپراتۆریەتیەکان رۆژئاوا وەک ئینگلیز و قەرنسى و ئیسپانى و پرتوگالى و رووس و وولاتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا...هتد .

رۆژهەڵات ناوەراست شوێنگەێکى ستراتیژى بەهێزى لە جیهاندا هەیە لە روانگەى ئابووریشەوە جونکە ئەم شوێنە دەولەََمەند بە سامانى کانزاى بەتایبەتى لە نەوت 66%خاون نەوتى جیهان وە لە غازى سروشتى 31% خاوەن غازى جیهان و بەپیتى خاک و ئاووهەواى سازگار و هەبوونى سەرجاوى ئاوى شیرین ………..هتدوە ئەمە لەڵایەکەوە ، کە دەکەوێت سەرهێلى ناوجەى فێنکى نیمجەى گۆى باکورى گۆى زەوى ئەمەش کاریگەرى باشى هەیە لە سەر جاڵاکیەکانى مرۆڤ بەگشتى هەیە رەنگداناویکى بەرزى دەبێ بۆ بەهیزبوونى ئابوورى ناوچەکە و ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست دەورێکى باڵاى هەىە لە بوارى گەشت و گوزارى وە بزافى گەشت و گوزار بە بزافێکى ئابوورى گرنک دادەنرێت وە بە هەبوونى تواناکانى بەرزى سروشتی و مرۆى لە روانگەى گەشت و گوزارەوە زۆر بەرزى هەیە وەک لە رووى سروشتیەوە (جیاوازى زۆر لە رووى بەرزى و نزمى خاکى ناوجەکەوە ؛ هەبوونى بە دەیان دەریا و کەنداو دەریاچەوە رووبارو کانیاو سەرجاوەو......هتد ، جیاوازى ئاووهەواى ناوچەکە و دارستان و گژوگیا .........هتد وە لە رونگەى تواناى مرۆییەوە وەک هەبوونى شوێنەوارە دیرَینەکان وەک میسۆپۆتامیا و دۆڵى نیل ......هتد وە هەبوونى شوێنە پیرۆزەکان لە روانگەى دینەوە وەک مککە و مەدین و قودس و کەربەلا و نەجەف و وە ڵالش وە بەسەدان شوێنى تر وە جەندین هۆکارى تر .

بەڵام لە روانگەى سیاسیەوە بە ناوچەیکى نائارام و ناجێگر دادەنرێت جونکە گەورەتریت کیشەى ئەم ناوچەى کێشە و ململانێى ئاینى و مەزهەبى و نەتەوەییەى تێدا بەرجاوەو گەورەیە کە وەک جەندین نەتەوەى خاوەن نیشتمان دەچەوسێنەوە وەک دابەش کوردستان بەسەر جەندین ووڵات (وەک تورکیا و ئێران و ئێراق و سوریا و (ناوجەى قەفقاس) گورجستان و ئەرمەنستان و ئازربیجان، ململانێ نێوان عەرب و تورک و فارس ، ، وە نێوان عەرەب و ئیسرائیل وە یاخود کێشەى نێوان ئێسلام و جووومسیحى وەکێشەى نێوان عەرب و ئیسرائیل وەک دروستکردنى دەوڵەت بۆ جوڵەکە لەفەلەستین لەگەل ئەوەش نەبوونى دەولەت بۆ فەلەستینیەکان ، ملمڵانى نێوان سودان و هەرێمى دارفور وە کێشەى هەرێمى کەشمیرلە نێوان پاکستان و هندستان وە کیشەى نیوان تورکیا و قبرس ...هتد، وە هەروها سەرهەلًدانى کێشەى مەزهەبى لە نێوان سونە و شیعە ئەمانە لەڵاێکەوە ململانێى نێوان زلهێزەکانى جیهان ، هەرلە کۆنەوە تا ئەمرۆ لەسەر ئەم ناوچەیە لەلایەکى ترەوە . ئەم کێشانەو دۆسیانە تا ئەمرۆ بێ چارەسەر ماونەتەوە، کە وەک بۆمبى چینراو ئەگەرى تەقاندنەوەیان لەهەموو ساتێکدا لە ئارادایە ، لەگەل ئەوەش وەکو نەخۆشى درێژخایەن وانە کە کۆمەڵگاى بەرەو نەهامەتى و نەدارى و هەژارى و نالەبارى ناسەقاگیرى بردەوە .

لە بوارى حکومرانى ئێستای ووڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست یەک و دووکیان نەبێت ئەویتریان لە شێوازى حکومەرانى دکتاتۆرین ج رژێمى کۆمارى بن ج رژێمى پاشایەتى بن جگەلەوەش سەرکردەکان بەگشتى لە ژێر رکێفى زلێهێزەکانن وە سەربەخۆنین بەلکو ووڵاتەکەشیان بەسراونەتنەوە بەبەرژەوندی زڵهێزەکان، ئەمانە لە لاێکەوە وە لەلاێکى تریشەوە کە ووڵاتانى ناوچەکە هیچ پرۆسیکى دیموگراتى رەستەقینە تێدا بەدى ناکریت بەس بەشێویکى (رۆتینى )ئەنجام دەدن بۆ جاوەشەکردنى راى جەماوەرى لە ناوەوە و دەرەوەى ووڵات . وە هەرجى دەستەڵات و سەرماییە هەیە لە ڵایەن گروپێک بە هەر ناوێک بێت دەست بە سەردادەگریت بۆ خۆیان زەوتى دەکەن وە بە گشتى دەبى ووڵات بە خاک و خەڵکەوە لە خزمەت و بەرژەوەندى ئەوان دابێت وە سەرەراى گوێنەدانى راى گشتى جەماوەر دیاردەى بەرجاوى گەندەلى تەشەنى کردەوە لە سەرەوە بۆ خوارەوە داموو دەزگاکانى حوکمومەت وە جگە لە گەندلکارى لە کاروبارى دەولەتەوە بازارو بازرگانى و ژیانى هاووڵاتیانیش گرتۆتەوە ئەم دیاردەیەش گرفتێکى گەورەیە لە پێشکەوتن و ئاودانکردنەوە ووڵات دەبێ بەلکو هۆکارێکە بۆ لە ناوجوون و دواکەوتووى و هەژارى کۆمەلگا هەر لەبەر ئەمەشەوە هەرە زۆرى دەوڵەتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست، گەر هەموویان نا، زۆر یان کەم لەریزى ئەو دەوڵەتانەن کە بەدەوڵەتى سەر نەکەوتوو Failed States ناسراون. ئایدۆلۆجیاى توندرەوى ئاینى و مەزهەبى و نەتەوایەتى بەشێوەیەکى فراوان لە رۆژهەڵاتى ناوەراستدا پەرەى سەندوە بەجۆرێک گەر رێگاى لێ نەگیرێت، بەو توانستە ئابوورى و رامیارى و سەربازییەى کە دەوڵەتانى ناوچەکە هەیانە یان هەوڵ دەدەن بەدەستى بێنن، لەنێوانیشیاندا بەدەست هێنانى چەکى ئەتۆمى، دەبنە مایەى هەڕەشەیەکى گەورە بۆ سەر ئاشتى جیهان .رۆژهەڵاتى ناوەراست ئەمرۆ هەرێمایەتى ترسناک و ئایندەى لێڵ و شاراوەیە.دیاردى سەرهەڵدانى کردارى تیرۆرستى لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست کاردانەوێکى ترسناکى هەیە بەسەر گەڵانى ناوچەکە جونکە زیاتر ململانێى ئاینى و مەزهەبى و نەتەوەییە سەرهەڵدەدات و لەگەل ئەوەش دەست تێوەردانى ووڵاتانى زلهێزەکان لە دەوڵەتان ناوچەکە .

هەروها زۆربەى ووڵاتانى ئەم ناوچەیە لە روانگەى ئابووریە وە کیشە و گرفیتان زۆرە وەک کێشەى کەمى ئاوى شیرین ئەمەش لە بەر جەند هۆکارێکەوە وەک هۆکارى سروشتى (بەرزبوونەوەى پلەى گەرمى گۆى زەوى وە کەمى دابارین و وە هۆکارى مرۆى وەک هەمووشتێک لە پێناوى زلهێزەکان نەک لەپێناوى مرۆڤایەتدا )ئەمش وادەکات کە ئاسایشى خۆرک بەرو ئالۆزى و نادیار بروات وە زیاتر خەڵکانى ناوچەکە تووشى هەژارى ونەدارى دەبن هەر بۆیە وابێدەجێت بەکشتى جیهان تووشى کێشیەێکى گەورەى ئابوورى و سیاسی بێتەوە جونکە هەر سیستەمێک لە لایەن رێکخراوى نەتەوە یەکگرتەوە دامەزرابێت لە پێناوى قازانج بۆ ( زلهێزەکان) سەرماییە دارەکانە نەک لە پێناوى مرۆڤایەتى هەروەک سیستەمى خۆراکى جیهانى دانەنراوە بۆ تێکردنى فەقیرو هەژاران بەلکو دانراوە بۆ وەەست هێنانى قازانج هەر بۆیە سیستەمى سەرماییەدارى بەرەو ئاراستێکى خراب دەروات ئەگەرى ئەوەى هەیە تووشى جەنگێکى گەروەر بێتەوە .وە هۆکارى مرۆیش زیاترن و دەورێکى باڵایان لەناوچەکە هەیە لە دروست بوونى کێشەى کەم ئاوى شێرین وەک (زۆر بوونى ژمارەى دانیشتوان و گەشەکردنى تەکنەلۆجیا و شارستانیەت هۆکارێکە بۆ زیاتر بە کارهێنانى ئاو ، وە دروست کردنى دەیان بەنداوی گەورەى ئاوى لە سەر رووبارەکان لە ڵایەن ووڵاتە خاوەن سەرجاوەى رووبارەکان وەک تورکیا بە دیان بەنداوى گەرورەى دروست کردەوە بۆ جەند مەرامێک وەک لە ناوبەردنى شارستانیەنى ناوچەى کوردان و کزکردنى جاڵاکى شۆرش گێرانى کورد وە لەگەل ئەوەشدا کارتێکى سیاسى و ئابوورى بەکاردەهێنێت لە بەرامبەر و ئیراق و سوریا و دەوروبەریدا ،وە هەروها مەترسیەکان میسر لە سودان و وە دەیان کێشەى تر ئەمانەش جەندین هۆکاری لەپشتەوەیە هەم سروشتى هەم مریی، بۆجى ناوچەى رۆژهەلات ناوەراست گرنگێکى ستراتیژى هەبێت لەجیهانە بۆجى هەرلە کۆنە وە تاوەکو ئێستا بە ناوچەێکى نائارام و ناسەقامگیر دادەنرێت خاوەنى جەندین کێشەى درێژخایەن و ئالۆزو نادیارن؟وە سوودى ئەم هاوکێشەیە بۆکى یە وە کێ هاوکار و پلان دانانى ئەم هاوکێشەیە بۆ درێژە پێدانى ئەم گەمیە وە کێ سودمەندە درێژیە پێ دانى ئەم بارە ناڵەبارەلەم دەڤەرەدا وە دانانى نەخشەى ووڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست لەجەنگى جیهانى یەکەم کە بەریتانیەکان و فەرەنساییەکان بوونە زلهێنزێکى گەورەو ئیمپراتۆریەتى عوسمانی دۆڕا،زۆر بەى ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست بوە ناوچەى نفوزى بەریتانى و فەرەنسى وهەندێک ووڵاتى تر رۆژهەڵاتى لە ژێردەستەڵاتى رووسیا دابوون کە بەریتانیا و فەرنسا ئەو ناوچەیەیان دابەش کرد بەپێ ى رێککەوتنامەى سایکس بیکۆ ساڵى 1916 وە بەپێ ى سیستەمى ئینتیداب کە لە ( عێبە الامم) دەرچوو ، بەمەش ناوچەکە تاکو ئێستا خێر لەخۆنەدی کە تووشى جەندین کێشە درێژ خایەن هاتووە کە بێ جارەسەر ماونەتنەوە هەردەم ئامێریکە بۆ بەردەوام بوونى ململانى ئاینى و مەزهەبى و نەتەوەی لە نێوان گەڵانى ناوچەکە وەئەمەش جەند هۆکارێک لە پشتەوەیە وەک وەدەستهێنانى کەرستەخاوى سروشتى بەشێوێکى ئاسان و لە ژێرکاریگەرى خۆیان دابى ووڵاتانى زلهێزەکان وە ساغ کردنوەى بازارى خۆیان لەم دەڤەرەدا وە رێگرتن لە پێشکەوتن و یەگرتنى ووڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست وە بەردەوام بوونى لە دروست کردنى کیشە و گرفت لە نێوان نەتەوەکانى ئەم ناوچەیە بۆ ئەوەى بوارى پێشکەوتن و یەکگرتن بۆى نەرەخسێت جونکە ئەگەر بێت و یەکگرتن دروست بێت ئەوا هیچ هێزیک ناتوانێت لە گەلى بەجەنگێت ئەمەش لەبەر ئەوەى زۆر ترین ناوچەى نەوتى دەکەوێتە ئەم ناوچەیە کە خاوەنى زیاتر لە نیوەى یەدەکى نەوتى لە جیهاندا وە رێژەیکى بەرجاوى سامانى گازى سروشتى تێدایە جگەلە دەیانى سامانى تر وە خاوەنى خاکى فراوان و بەپیت وە هەبوونى سەرجاوەى ئاوى زۆر و بە هۆى هەبوونى جوراو جۆرى ئاووهەواو خاکەوە بۆتە هۆى جیاوازى بەرووبووم ئەمەش بەخالێکى گرنکى ئابوورى دادەنرێت ج بۆپرکردنەوەى پێداویستەکان بازارى ناوخۆى ج بۆ ناردنە دەرەوى بۆ مەبەستى بازرگانى جگەلەمانەش خالێکى ستراتیجى ئەوەى ئەم ناوجەیە بەهۆى کەوتنە ناوچەرگەى جیهانەوە وە رێگاى ستراتیجیەکانى ج دەریاى و ووشکانى و ئاسمانى بەسەر ئەم ناوچەیە وەیە بۆیە ئەمەش خالێکى زۆر بەهێزى ناوچەکەیە جونکە کۆنترۆلى رێگابازرگانیەکانى جیهان لە دەست ووڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست دەبى َ. بەمەش کارتێکى بەهێزى لە بەردەست دادەبێ بەرامبەر بە ووڵاتانى رۆژئاواو و رۆژهەڵات هەر بۆیە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست چ بەشێوەى فراوان یا تەسک زۆر هۆکار لەخۆ دەگرێت. هەتا هەندێ دەڵێن لە جەنگى جیهانى دا دڵى جیهان لە شوێنێکى ترە لاى رووسیایە بووە بەڵام ئێستا دەڵێن دلێ جیهان لاى رۆژهەڵاتى ناوەراستە. لەبەرجەند هۆکارێکى سەرەکى:وەک گەورەترین یەدەگى نەوت لاى ئەوانە، گەورەترین بازار بۆ کرینى چەک و کەل و پەلە. وەلە روانگەى جوگرافیاى فەلەکیەوە خالى ناوەراستى جیهان دەگرێتەوە بەتایبەتى ناوەچەى نیمجە دوورگەى عەرەبى و ووڵاتى فەلەستین و کوردستان گەورە . بەپێ جەند بەلگەى دینەوە وە بیروبووجوونى هەندیک زانایانى سیاسى و دینەوە شەرى جیهانى جوارەم لە رۆژهەڵاتى ناوەراست روودەدات جۆنکە لە داهاتوو دا گەورەتریت و زۆر ترین ململانى ج ناوخۆى و ج ململانى زلهیزەکان لەگەل یەکتر لە سەرناوچەى سامانى رەش روودەدەن کە دەکەوێتە رۆژهەڵاتى ناوەراست هەر بۆیە ستراتیجى ناوچەکە واى کردەوە گرنکى دان و دەست بەسەراگرتنى ناوچەکە لە ڵایەن ووڵاتان (زلێهێزەکانى رۆژئاواو )وەک ووڵاتە یەکگرتەوەکانى ئەمریکا و بەریتانیا و فەرنسا و ئەلمانیاو لە .....هتد لە رۆژئاواو لە لاێکەوە وە ووڵاتانى رۆژهەڵاتیش وەک رووسیا و جین و یابان ....هتد لە لاێکى ترەوە وەک لە پرۆژەکانیان بەدردەکەوێت .

arsan_arsan5@yahoo.com