       |
|
تورك كێن ؟ ئەتا تورك كێییە ؟ چۆن بێ خاك و ووڵات ، توركیا دروست بوو ؟
خەبات لاوباخ
تا سەدەی یانزەهەمینی (1071) زایینی نەتەوەیەك بە ناوی( تورك) ەوە لە ئاسیای بچوك (توركیای ئێستا) بوونی نەبوو ، تا ئەو سەردەمە تەنها كورد و ئەرمەنی و یۆنانی و لاز و چەند نەتەوەیەكی تر ،كەئێستا تواونەتەوە، ژیاون و لەلایەن چەند دەسەڵاتێكی جیاوازەوە بەڕێوەچووە وەك ئەرمەنی ،یۆنانی ،فارس ، ڕۆمەكان و جارێكیتر یۆنانیەكان و دواتر بیزەنتینەكان ، تا ساڵی 1071 لە لایەن سەلجوقییەكانەوە( كە ئەمانە دوو تیرەی قەرەجی كۆچەری نەناسراو بوون ، كە ناویان- ئاق قۆینلۆ و قەرە قۆینلۆ- بوون ، كە لە ئاسیایی ناوەڕاست و ڕۆژئاوای چین ڕوویان لەم ناوچەیە كردبوو بۆ بژێووی ژیان) ، توانیان بیزەنتینیەكان بشكێنن و شوێنەكەیان لێ داگیر بكەن ، ئەم تیرەیە لە سەرەتاوە شەڕانگێز و داگیركار بوون و خاوەنی هیچ كەلتورێك نەبوون .دواتر سەلجوقیەكان لە ساڵی 1077 زاینیدا توانیان میرنشینێك دروست بكەن و دەست بكەن بەداگیركاری تر و ناوچەكەیان فراوان بكەن. تا هێرشی مەنگۆلەكان(كە خزمایەتیان هەیە بەیەكەوە) بۆ سەر ئاسیای بچوك سەلجوقەكانیان بێ هێزكرد و پەرت و بڵاوەیان پێكردن ،هەر یەك ناوچەكەی خۆی بەڕێوە دەبرد ، تا یەكێك لە تازە دەرەبەگانەی سەلجوقی بەناوی (بەیلیكان) خۆی گرت و دواتر ئیمپڕاتۆری عوسمانی لێ پەیدا بوو. لە ساڵی 1299 عوسمانی یەكەم توانی بەردی بناغەی ئیمپڕاتۆری عوسمانی دابڕێژێت ( لە ساڵی 1259 تا 1326 ژیاوە) . ساڵی 1453 ز توانیان شاری قوستەنتەنیە(ئەستەمبولی ئێستا) بگرن و ناوەكەی بگۆڕن ،هەروەك چۆن ناوی شارە كوردییەكانیان گۆڕیوە لەدوای داگیر كردنیانەوە ، دواتر زۆربەی ڕۆژ‌هەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفەریقاییان گرت و هەنگاویان نا بەرەوقەوقاز و باڵكان ، تا نزیك ڤییەنا گەیشتن و( لە كالنبێرك) لە ساڵی 1683 ز سوپاكەیان تێك شكێنرا و تا ئەهات ناوچەكانیان لێ پاك دەكرایەوە و تاگەیشتە نزیك شاری ئەستەمبوڵ . تا لە سەدەی 19 هەمدا لە شەڕی جیهانی یەكەم ، ئیمپڕاتۆرەكەیان لەناوبرا و بەدۆزەخ سپێردران. لە دوای شەڕی جیهانی یەكەم پەیمانی ئاشتی سیڤەر بەسترا بۆ دابەشكردنی میراتی عوسمانیەكان ، كە بەشی كوردیشی تیا بوو ، بەڵام تورك بەمە ڕازی نەبوو، مستەفا كەمال ( ساڵی 1934لە لایەن پەرلەمانەوە نازناوی ئەتاتوركی پێدرا) لە ساڵی 1919 شەری بەرگری سیاسی و چەكداری لە دژی ئەو بڕیارانە ڕاگەیاند. شەڕ لەگەڵ یۆنانیەكاندا بەردەوام بوو تا گرتنی شاری سمیرنە ( ئەزمیر ی ئێستا، كە زۆربەی یۆنانی بوون ) لە ساڵی 1922 ز دا . لە دوای سەركەوتنی توركەكان پەیمانی لۆزان لە ساڵی 1923 زاینیدا بەسترا و هەموو بڕیارەكانی پەیمانی سیڤەر رەتكرانەوە بە سودی توركان. 29-10-1923 لە لایەن ئەتاتوركەوە بانگەوازی كۆماری توركیای مۆدێرن درا . ئەتاتورك لە ساڵی 1881 لە شاری سالۆنیكی یۆنانی هاتۆتە ژیانەوە و لە ساڵی 1938 لە ئەستەمبول مردوە ، باوكی ناوی عەلی ڕەزا بووە و توركمان بووە ، دایكی ناوی زوبێدە حەنیم بووە و خەڵكی كۆنیا بووە ، لە 5 مناڵ، تەنها كچ و كوڕێكیان ماوە و كاتێك مستەفا 7 ساڵ بووە ،باوكی مردوە و دایكی نەیتوانیوە كچ و كوڕەكەی بژێنێت و چۆتەلای براكەی بۆ بژێوی ژیان لە لادێیەك و نەیتوانیوە كوڕەكەكەی لەوێ بخوێنێت و ناردیویانە بۆ لای پورێكی لە( سالۆنیك) تا بچێتە قوتابخانە.لە تەمەنی 12 ساڵی بەدزی دایكییەوە چۆتە قوتابخانەیەكی ناوەندی سەربازی و لە ساڵی 1895 تەواوی كردوە و دواتر چۆتە قوتابخانەیەكی باڵاتری سەربازی و لە ساڵی 1899 تەواوی كرد و چووە ئەكادیمیای سەربازی لە ئەستەمبوڵ و لە ساڵی 1905 كۆتایی پێهێنا و دواتر لە شاری دیمەشق دەست بەكار بوو، توانی شوێنی سەركردەیی بەدەست بهێنێ ،پەیوەندی پەیداكرد لەگەڵ ئەندامێكی پێشوی بزوتنەوەی بەرهەڵستكارانی لاوانی تورك كە لەساڵانی 1878 دروست ببوو، هەوڵی دروستكردنی ئۆڕگانێكی نهێنیان دا بەناوی (ووڵاتی باوك وئازادی) و دەستی كرد بە ئەندام پەیداكردن و تا لە لایەن بەرپرسێكی سەربازییەوە پشتیگیری لێكرا و لە ساڵی 1906 نێردرایەوە بۆ شاری( سالۆنیك) ،لەپاشدا گواستراوەتەوە بۆ چەند شوێنێكی تر و لە چەند شەڕێكدا بەشداری كردوە تاكو ساڵی 1919. لە ساڵی 1920 دوای كۆنفرانسی ئەرزروم و و سیواس بڕیاری دامەزراندنی ئەنجومەنی نەتەوایەتی درا لە ئەنقەرە و كرا بە سەرۆكی ئەنجومەن ، سوپای ڕزگاریخواز دروستكرا و لە ساڵی 1921 بەسەركردایەتی عیسمەت پاشا دژی لەشكری یۆنانی جەنگان و لە 22-8-1922 مستەفا كەمال توانی بەتەواوەتی بەسەر یۆنانیەكاندا سەر بکەوێت و پەیمانی سیڤەر بەتاڵ بكاتەوە و بۆ سودی خۆیان پەیمانی لۆزان واژۆ بكەن ، نزیكەی ملیۆن و نیوێك یۆنانی ناچار بوون توركیا بەجێ بهێڵن و نیو ملیۆن توركیش ،یۆنان بەجێ بهێڵن. بە كورتی ئەگەر بڕوانینە مێژووی ئەم ووڵاتە ، پێكهاتووە لە خاكێكی دزراو و داگیركراو وكەلتورێكی تێكەڵاو و لە میللەتێكی دروستكراو لە ( سەلجوقی یا تورك ، چەركەسی ،عەرەب ، ئەلبانی ،جیۆرجی ،ئەبجاسی ، ئارامی ، ئەرمەنی ، بۆسنی ، ئازەری ، یۆنانی ، لا ز ، بولگاری ، چیچیكی ،كریمتەتاری ، تەتەری، مەشەتی ،تاتاجی، تەرەكەمی، ئۆزبەكی ، قەوقازی، كازاخی ،كرگیزی،گومیكی،توركمانی ، ئیگوری ) ، لە زمانێكی تێكەڵ لە مەنگۆلی و ئەزەری و ئەرمەنی و كوردی و زۆربەی عەرەبی. بۆ یەكەم جار ووشەی توركجیە یان توركیە لە سەدەی دوانزەهەمدا داتاشراوە بۆ ئەو میللەتە . لە سەرەتایی هاتنیان بۆ ناوچەكە و دروستكردنی میرنیشینێكی بچوك و ئیمپڕاتۆرییەكی گەورەو و توركیایەكی بەناو مۆدێرن ولەسەدەی بیست و بیست و یەكدا ، ڕەفتارێكی شەڕانگێز و پەلامار و خاك داگیر كردن وهەڕەشە كردن نەبێت ، شارەزای هیچ جۆرە گفتوگۆییەكی دیپلۆماتی و سەردەمیانە نەبوون ، تەنها هێزییان نیشانداوە ، تا ڕادەیەك ئەمانەیان بۆ چۆتەسەر لە كاتی داگیركردنی خاكی ووڵاتان و لەناو بردنی 1،5 تا 2 ملیۆن ئەرمەنی و دەربەدەر كردنی 1،5 ملیۆن یۆنانی لە خاكی خۆیاندا ، بەڵام هەرگیز نەیانتوانیوە دەنگی زوڵاڵی كورد كپ بكەن و لە ناوی بەرن ، كە چەندەها ساڵە هەوڵی بۆ دەدەن و نەگەیشتونەتە ئەو ئامانجەیان، هەرچەندە لە میژوودا نەیانتوانیوە بەسەر كوردا سەربكەون لە شەڕدا ، تەنها پەنایان بردۆتە بەر پاڕانەوە و سواڵكردنی یارمەتی لە ووڵاتان یان بەفریودان و هەڵخەڵەتاندنی سەركردەو و تاكی كورد و یان دروستكردنی لەشكرێك لە خۆفڕۆشانی كورد بۆ بەگژداچوونی كورد بە كورد ، نمونەمان زۆرە، لەناوبردنی شۆڕشەكەی شێخ سەعیدی نەمر بە یارمەتی ووڵاتانی ئەوروپا ، گرتنی بەڕێز ئۆجەلان بەیارمەتی ئیسڕائیل و ئەمەریكا و یۆنان ، شەری ساڵەكانی 90 لە دژی پ.پ.ك بەهاوكاری كوردانی باشور( بە یەكێتی و پارتی). لەسەردەمی عوسمانیش لەشكرێك لە چەنگاوەرانی كورد پێك هاتبوو بۆ لە ناو بردنی كوردان و ئەرمەنی و داگیركردنی ووڵاتانی تر. ئەگەر چاوێك بە مناڵی ئەتاتوركیشدا بخشێنینەوە ، دەبینین ژیانی مناڵی بە هەتیوی و نەبوونی و دەربەدەری ماڵان و بێكەسی بردۆتەسەر ،باری دەروونی كاری لە كەسایەتی كردوە و هەست بەكەمی وای لێ كردووە بەگەورەیی ڕەفتاری فاشییانە و دیكتاتۆرانە و ڕەگەزپەرستانە ی لێ دەركەوێت و هەوڵی ئەوە بدات كە نەتەوەیەك هەیە زۆر ڕەسەنە و ئەورپیین ، چونكە لە مناڵیدا لە شاری سالۆنیكی یۆنانی ژیاوە و هەستی بەو جیاوازییە كردووە كە لەنێوان ئەوان و یۆنانیدا هەیە. بەداخەوە شوێنی ستراتیژی ئەم ناوچەیە وای كردوە كە لە لایەن ئەمەریكاو ئەوروپاوە گرنگی پێبدرێت و هەردەم بەدەنگیانەوە بچن تا بتوانن بۆ نیازەكانی خۆیان بەكاری بهێنن ، دەسەڵاتدارانی توركیش ،ئەمەیان بەهەل وەرگرتووە و لە پێناوی ئەو خزمەتكاری و نۆكەرییەی پێشكەش بە ئەوروپا وئەمەریكان كردوە ، هەوڵی یارمەتی و سواڵكردنیان داوە و بۆ هەموو شتێك داوای دەیان ملێون دۆلار و چەكیان كردوە ، هەر لە بەر ئەمەش بوو لە ساڵی 1952 بوون بەئەندام لە ناتۆ . لە ساڵی 1963 ەوە لە هەوڵی ئەوەدان ببن بەئەندام لە ناو یەكێتی ئەوروپادا ، نەك لە بەر بڕوا بوون بە یاساو پرەنسیبەكانی ئەو یەكێتیە ، بەڵكو بۆ ڕزگاركردنی باری ئابوورییە تەپیوەكەیان و وەرگرتنی یارمەتی زۆرتر بۆ دژایەتی كردنی كورد بەناوی لە ناوبردن و دژایەتی كردنی تێرۆرەوە . لە ساڵانی 1960 ، 1971 و 1980 سوپا دەسەڵاتی گرتۆتە دەست و هەرچی ناوی دیموكراتی بێت جێ بەجێ نەكراوە و دەنگی ئازادی كپ كراوە ، دەشیاویست جیهان هەڵخەڵەتێنن بە ناوی دیموكراتی دەستكردەوە. ئەگەر سەیری ڕەفتاری هەر تاكێكی تورك بكەین، لوت بەرزی و شانازی بەڕابردوەو زۆر دەكەن و خۆیان بە باشترین نەتەوە پێناس دەكەن ، بێ ئەوەی بنەماو ئاستێكی زانستی و ڕۆشنبیرییان هەبێت. لە ئەوروپادا و بەتایبەتی لە ئەلمانیادا هەرچی كاری پیس و ڕەش و مامەڵە بە مادەی بێهۆشكەرەوەیە دەیكەن ، لە زۆربەی شوێندا خەریكی ئاودەست و ڕیستۆرانت و ماڵان و فەرمانگە پاككردنەوەن و زۆر بە سوكی سەیر دەكرێن و لە ئاستی ئەوروپیدا زۆر كزۆڵە و سەركزن ، بەڵام بەرامبەر بە كورد لوت بەرزن و بەسوكی سەیرمان دەكەن و ئامادە نین لەگەڵ سەرۆك كۆماری عێراق دانیشن كە كوردە یان بەكەمی دەزانن لەگەڵ شاندێكی كوردیدا گفتوگۆ بكەن ، لە بەر ئەوەی ئەوان میوانن لە خاكەكەماندا و ئێمە خاوەن ماڵ و ئێمە نەتەوەیەكی ڕەسەن و ئەوان دروستكراو. لەكۆتاییدا هیوادارم سیاسەتمەدارانی كورد هێندە خۆیان لاواز نەبینن لە بەرامبەر توركاندا، بەرهەڵستی زۆرتر نیشان بدەن لەو پاڵەپەستۆ سیاسیەی لەسەریانە و هەوڵ بدرێت خواستی كورد یەكبخرێت و كورد بە كورد لە ناو نەبرێت ، تا ئێستا كارێكی دیبلۆماتی باش كرا لە لایەن سەركردەی كوردەوە و هیوادارم هەر بەردەوام بن و سەركەوتن هەر بۆ بزاڤی ڕەوای كوردە و لەناوچونیش هەر بۆ داگیركار و دیكتاتۆرانە.
Kardo961@yahoo.de
|
