|
١\٩\٢٠١٠
خەڵکی کەرکوک لە
محەکی غەدردا.
حوسێن ئیسماعیل خان دەلۆ
ئەگەر بەشێنەیی قسەو باس لەسەر قۆناغەکانى مێژوویەتی کورد بوونی شارى
کەرکوک بکەین ئه‌وا زیاتر لە تێزى دکتۆرایەک هەڵدەگرێت، ئاسەوارە
دێرینەکان و بەڵگە و دیکۆمێنتە مێژوویەکان لەسەر کورد بوونی خاک و
خەڵکی ئەم شارە زۆر و زەبەندن و کەس ناتوانێت نکۆڵى و حاشای لێبکات ،
بەڵام لە کورتە باسێکی ئاوادا دەکرێ ئاماژە بۆ ئەو دۆخە سیاسییە بکەین
کە بڕیار و حوکمێکی مێژوویی و سیاسى و چارەنوسساز دەستەو یەخەی ئەو
شارە بووتەوە ، ڕەهەندە مێژووی و جوگرافییەکان فەرامۆش و پشت گوێ خراون
تەنها ڕاپرسی و ڕیفراندۆم دۆخەکە و کورد بوونی یەکلای دەکاتەوە .
ئەگەر ئاوڕێکی خێرا لە مێژووى ئەو شارە بدەینەوە ئەوا بۆمان دەردەکەوێت
هەر لە سەروبەندی دروست بوونی دەوڵەتى ئێراقدا سەرەتاى مشتومڕێکی گەورە
لەنێوان نمایندەکانى تورکیا و ئێراقدا بەچاودێرى ڕاستەو خۆى ووڵاتە
زلهێزو بڕیار بەدەستەکانى ئەو سەروەختەى دونیا لەسەر ویلایەتی موسڵ
دروست بوو کە هەرلایەک هەوڵى دەدا و دەیویست ئەو ویلایەتە بە خەڵک و
خاکەوە بکەوێتە ژێر ڕکێف و دەسەڵاتی خۆیەوە و بەشێک بێت لە سنورى
قەڵەمڕەوى دەوڵەتەکەى خۆى ، پاش بێنە و بەردەیەکی زۆر دەرەنجام بڕیارى
لکاندنى ویلایەتی موسڵ بە دەوڵەتى ئێراقەوە لەڕێگاى راپرسى و
ڕاسپاردەیەکی ساختەوە درا ،ئیتر شارى کەرکوک بووە تەوەرى سەرەکی قسە و
باس و گفتوگۆکانى نێوان ڕژێمی ئێراقی و بزوتنەوەى ڕزگارى خوازى کورد
تاکو ئەم ساتە وەختانەش سەرکردایەتی سیاسی کورد لەگەڵ ڕژێمە یەک لەدواى
یەکەکانى لەسەر پرسی کەرکوک دانوستانیان کردووە و یەکێک بووە لەخاڵە
جەوهەرى و هەرە ئاڵۆز و ناکۆک و بەیەکنەگەیشتووەکانى نێوان هەردوولا ،
نەتەوەى کورد مافی ڕەواى خۆى بووە ئەوانیش نکۆڵیان لەدانى ئەو مافە
کردووە ، داکۆکی کردنی بەو هۆ و سۆنگەیەوە نەبووە کە شارى کەرکوک
دەوڵەمەندە بە نەوت و کانزا ژێرزەمین و سەرزەمینیەکانى بەڵکو ڕاستییە
مێژووى وجوگرافییەکان ئەوە دەسەلمێنن کە کەرکوک هەمیشە بەشێکی دانەبڕاو
بووە لە خاک و جوگرافیای مێژووى کوردستان .
گەرید و ڕۆژهەڵاتناس (ارشاک سافرستان ) لەکتێبی (کورد و کوردستان ) دا
باس لەوە دەکات کە بۆچوونێکی وا هەیە کە ناوى کورد لەیەکێک لە قەبائلە
کۆنەکانى کوردەوە وەرگیرابێت ئەویش قەبائلی (گۆتی) یە ، بە تێپەڕبوونی
کات و سەردەم ئەم ناوە گۆڕانی بەسەردا هاتووە وبووە بە (کورد) خۆیشی
پیشتگیری ئەو ڕا و بۆچوونانە دەکات کە تۆمارى کردووە ، (اربخا یان
سلۆقس) ناوى کۆنی شارى ئێستاى کەرکوکە چەندین سەدە بەر لەهاتنە دونیاى
مەسیح پایتەختی گوتیەکان بووە کە دەکرێ بووترێ کەرکوک هاوشانی
ئەکباتانا (هەمەدان ) پایتەختی کوردان بووە لەسەرەتاى ئاشنا بوونی مرۆڤ
بەدەزگا و دامەزراوە دەوڵەتى و بەڕێوەبردن و کارگێرى کۆمەڵگا
بەشەرییەکانى ئەو سەردەم و زەمانە .
پێش هاتنی ئیسلام و تاکو سەردەمی فتوحاتى ئیسلامی هیچ عەرەبێک لە
قەڵەمڕەوی دەسەڵاتى ساسانیەکاندا و هەرێمی چیاکان نەبووە ، دواى هاتنی
لەشکرى ئیسلام بۆ ناوچەکە هەندێک ماڵە عەرەب هاتنە باشور و ناوەڕاستى
ئێراقی ئێستا بەهۆى ژیانى کۆچەرى و مەڕدارى و و بەخێوکردنی مەڕ و
ماڵاتەوە لەشێوەی ڕەوەند هەندێکیان تاکو نزیکی سنورەکانى کوردستان
هاتوون ، بەڵام لەژێرکاریگەرى پیادەکردنی سیاسەتی پاکتاوى نەژادى و
تەعریب و تەرحیلدا ڕێژەیەکی زۆر لەو ماڵە عەرەبانە لەڕێگاى بەخشینی
ئیمتیاز و دەم چەور کردنەوەى لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستدا هاتنە شارى
کەرکوک و چەندین کۆمەڵگا و گەڕەکی نوێیان لەسەرەوەختی دەسەڵاتی سەدام
حوسێندا لەشارى کەرکوک و دەوروبەردا بۆ دروستکرا .
دواى نغرۆ بوونی یەکجارەکی دەسەڵاتى دکتاتۆرى لە ئێراقدا کوردە ئاوارە
و دەرکراوەکانى شارى کەرکوک ئۆغژنێکیان بە بەردا هاتەوە کە مەینەتی و
ئاوارەی و دەربەدەرى کۆتایی هاتووە و خواى گەورە دەرویەکی خێرایانى
لێکروەتەوە ئیتر دەتوانن بە ئاسودەی و بێ ترس و سڵمینەوەیەک و
بەکامەرانى لەو شارەی کە گۆڕى باپیران و کەس و کار و یادەوەریەکانیان
لێیە بژین ، بەڵام مەخابن ئەو هیواو ئاواتەیان بەتەواوى نەهاتە دی
چەنکە ئەوانەى کە ڕژێمی ئەفلەقی بۆ پیادە کردنی گۆڕینی سیما و مۆرکی
کوردانەى ئەو شارە ئەنجامى دابوو بەئاسانی ڕەش نەکرایەوە ئەمە سەربارى
ئەوەى کە هەندێک لە دەسەڵاتدارانى دواى سەدامیش لەسەر هەمان ڕێڕەو
دەچوون لەمەڕ جێگیر کردنی سیاسەتی تەعریب و پشتگیری ئەو سیاسەتیان بەوە
دەکرد کە عەرەبە هاوردەکان لەو شارە بمێننەوە و بە ئاسانی کۆڵنەدەن
هەرچەند لەسەر ناهەقن ، لە باسەکانى ڕابردوومدا هەندێک ئاماژەم بەو
کۆسپ و تەگەرانە کردووە کە فەرماڕەوایانى ئێراقی ئەمڕۆ خۆیان گرفت
دەخەنە بەردەم جێبەجێ کردنی مادەى (140) لە دەستورى هەمیشەی ئێراقدا
بۆیە نامەوێت جارێکی تر بگەڕێمەوە سەر ئەو باسو خواسانە .
هەندێک بڕگە لەمادەى (140) ى دەستوردا بەحیساب خراونەتەوە بەر پڕاکتیزە
کردن بەڵام لەناوەڕۆک و جەوهەردا سودێکی ئەوتۆى تێدا نیە ئەوەندە شەرت
و قەید و مەرجیان دانەوە کە ژمارەیەکی یەکجار کەمی کورد سودمەند دەبن
لەو بڕگە و بابەتانەى کەوتووەتە وارى جێبەجێ کردنەوە لەلایەکی دیکەوە
زەمینەى ڕەخساندنەوە بۆ ئەوەى عەرەبە هاوردەکان نەگەڕێنەوە و
کوردەکانیش هەرچەندە بڕە پارەیەکی نیو ئەوەندە عەرەب هاوردەکانیان
پێدەدرێت بەڵام دواى سەرژمێرى ساڵى 1957یان لێدەکرێت کەئەویش دنیایەک
چەواشەکارى و تەزویرکارى لەسەردەمی رژێمەکانى پێشووی ئێراقدا تێدا
کراوە .
وا رۆژ بە رۆژ لەوادەى سەرژمێرى گشتى عێراق نزیک دەبینەوە و هێشتا ئەو
عەرەبە هاوردانە بڕەى سمێڵیان لە کەرکوکدا دێت و دەبنە خانە خوێى
عەرەباکانى تر و بەردەوام لە زۆر بوون و زاو زێکردندا ، ئەوانیش دواى
سەرژمێرى دەڵێن ئێمەش خاوەن هەقین و دەبنە خاوەنى بەڵگەى سەرژمێرى دواى
حەوت ساڵى دەسەڵاتى دواى ئازادى عێراق ، سەرژمێریەکەش مافیان پێدەدا لە
لە مەسەلەى یەکلا کردنەوەى چارەنوسى کەرکوکدا بە ریفراندۆم بەشدار بن .
هەقە لایەنە پەیوەندیدارەکان چاوێک بەو بڕگە و خاڵانەدا بخشێننەوە تاکو
زۆرترین ژمارەى کوردە ئاوارە بووەکانى شارى کەرکوک قەرەبوو بکرێنەوە و
هەل و دەرفەتێکیان دەست بکەوێت بۆ گەڕانەوەیان بۆ سەر پیشە و ئیش وکارى
پێشوویان گوزەرانی ئاسایی خۆیان دەست پێبکەنەوە نەک کرێچی و کرێکارى
ئەو عەرەبە هاوردانە بن لە شارى خۆیاندا، هەوڵ بدرێت بۆ گەڕانەوەى
هەموو کوردێکى کەرکوک کە لە هەرکوێ دەژێن بینەوە کەرکوک و بەشدارى لە
پرۆسەى ناونووسینى خۆیان بکەن لە کەرکوکدا.
ماڵپه‌ڕی
حوسێن ئیسماعیل خان ده‌لۆ
|
