خەڵوزى بەردین.

     
د.ئیبراهیم محەمەد جەزا*

خەڵوزى بەردین (Coal ) لەژێر زەویدا و بە تێپەڕینى ملیۆنەها ساڵ دروست دەبێت، ئەویش کاتێک کە پەستان و گەرمى کار دەکاتە سەر ئەو پاشماوە ڕووەکییانەى زۆنگاوەکان. کاتێک ئەوڕووەکانەدەمرن نقوم دەبن و دەکەونە بنى زۆنگاوەکە، ئەگەر ئەوپاشماوانەبەتەواوى شینەبوونەوە ئەوا سەرەتا و هەنگاوى یەکەمى خەڵوز دروست بوون لەوانەیە دەست پێبکات. هەنگاوەکانى دروست بوونى خەڵوزى بەردین دەکرێت بەم شێوەیە ڕوون بکرێتەوە، هاوکات وێنەکەش یارمەتى زیاتر تێگەشتن دەدات:

هەنگاوى یەکەم: گۆڕانى مادەڕووەکییەکانەبۆ پیت (Peat ). بێگومان پیت خەڵوز نییە،بەڵام ئەگەر وشک بکرێتەوە ئەوا نزیکەى 60% ى کاربۆنە. لەهەندێک جێگاى دنیا بەکار دەهێنرێت بۆ سوتاندن ودەستکەوتنى گەرمى.

هەنگاوى دووەم: ئەگەر ئەوپیتە بەنیشتووەکان داپۆشرێت ئەوا پەستان وگەرمى زیاددەکات، وئەمەش وردەوردە وبەهێواشى پیتەکەدەگۆڕێت بۆ جۆرێک لەخەڵوز کەناودەبرێت بەلیگنایت (Lignite ). لیگنایت ئەو خەڵوزەیە کەڕەنگەکەى ڕەش یان قاوەییە و پتەوترە لەپیت وپلەى بەخەڵوزبوونى زیاترەلەپیت وکەمترە لەخەڵوزى بیتیومینى. ئەگەر لیگنایت وشک بکرێتەوە ئەوا نزیکەى 70% ى کاربۆنە.

هەنگاوى سێیەم: ئەگەرنیشتووەکانى سەرەوەى لیگنایت زیاتر بوو، واتەچین لەدواى چین لەسەرى نیشت،ئەوا پەستان وگەرمى هێزێکى گەورەتر دروست دەکەن بۆ دەرپەڕاندنى ئاو وگازەکانى ناولیگنایت. بەمەش لیگنایت بەهێواشى دەگۆڕێت بۆ خەڵوزى بیتیومینى(Bituminous coal ). ئەگەر خەڵوزى بیتیومینى وشک بکرێتەوە ئەوا نزیکەى 80% ى کاربۆنە.

هەنگاوى چوارەم: ئەگەرنیشتووەکانى سەرەوەى خەڵوزى بیتیومینى زیاتر بوو ئەوا پەستان وگەرمى بێگومان زیاتر دەبێت وبەردەوامیش لەزیادبووندا دەبێت. ئەمەش وا دەکات کە خەڵوزى بیتیومینى بەهێواشى بگۆڕێت بۆ ئەنسراسایت (Anthracite ). ئەم جۆرەلەخەڵوزى بەردین پتەوترینیانەو ئەگەر ئەنسراسایت وشک بکرێتەوە ئەوا نزیکەى 90% ى کاربۆنە.

کردارى دروستبوونى خەڵوز لەوانەیەلەهەر هەنگاوێکدا بوەستێت و زیاتر نەڕوات. لەئێستادا هەر سێ جۆرەکەى خەڵوز لەجیهاندا وەک سووتەمەنى بەکار دەهێنرێت.باشترین جۆرى خەڵوز ئەوەیە کەڕێژەى بوونى کاربۆن تیایدا بەرزترین بێت کەبێگومان ئەوەش لەهەموویان باشتر وساناتر دەسوتێت ( ئەویش ئەنسراسایتە)،هەرچەندە بەسوتاندنى هەموو جۆرەکان بەرگەهەوا پیس دەبێت.

هەندێک لەسەرچاوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە بڕى ئەوخەڵوزەى کە ئێستا لەجیهاندا ماوە نزیکەى 3.1 تریلیۆن تەن دەبێت ( ئامارەکان بۆ ساڵى 2007 دەگەڕێتەوە) . نزیکەى 85% خەڵوزى جیهان لەناوچەکانى ڕوسیا و ئەمریکا و چین چڕبۆتەوە،وهەر ئەم شوێنانەگەورەترین بەرهەمهێنى خەڵوزن لەجیهاندا.

لەڕووى تەمەنەوە زۆربەى خەڵوزى ناوچەکانى ئەمریکا وئەوروپا دەگەڕێنەوەبۆ تەمەنى جیۆلۆجى ماوەکانى کاربۆنى (354 بۆ 290 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا) وپێرمیان( 290 بۆ 248.2 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا). بەڵام زۆر لەخەڵوزى ناوچەکانى چین تەمەنەکەى دەگەڕێتەوە بۆ ماوەکانى جوراسیک (205.7 بۆ 142 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا) وکریتاسى ( 142 بۆ 65 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا) و ناوەڕاستى ماوەى سیانى ( 54.8 بۆ 23.7 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا). خەڵوزى تەمەنى سیانى (واتەتەمەنە تازەکان لەڕووى زەویناسییەوە) بەگشتى لەڕووى جۆرەوە پلەنزمەکانى لیگنایت و خەڵوزى قاوەییە.

بەگوێرەى کوردستانەوە، کەئاخۆ خەڵوزى بەردین هەیەیان نا؟ بێگومان ئەوەکارى توێژینەوە و ڕووپێوى و هەڵسەنگاندنى چینەبەردە نیشتەنییەکانە، کەئەمانەش کارى زەویناسەکانە. ئەوهەوڵانەى دراوە بۆ هەڵسەنگاندنى چینە کەڤرە نیشتەنییەکانى کوردستان لەڕووى بوونى خەڵوزى بەردینەوە، لە ژمارەدا کەمن ولەڕووى تەکنیکەوەسەرەتایین. بەهەرحاڵ سەرچاوە زەویناسییەکانى ساڵانى شەست وحەفتاکانى سەدەى پێشوو ئاماژەبەوەدەکەن کە لەهەندێک لەچینەکانى کەتەمەنیان دەکەڕێتەوەبۆماوەى جوراسیک وبەتایبەتى لە بەشى کۆتاییەکەى ( 159 بۆ 142 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا) چەند چینێک هەیە کەبە خەڵوز دەچن، لەڕاستیدا توێژینەوە نوێیەکانى ئەم سێ چوار ساڵەى دووایى دەریان خستووە کە ئەوچینانە ڕاستەدەوڵەمەندن بە مادەى ئەندامى بەڵام خەڵوزى بەردین نین ( ئەم لێکۆڵینەوانە لەبەشى زەویناسى زانکۆى سلێمانى وزانکۆى سەلاحەدین ئەنجامدراون). کارێکى تر کەبەئاسانى هەستى پێدەکەیت کەخەڵوزى بەردین نییە،ئەویش ئەوەیەکە نەبینراوە و نەبیستراوەخەڵکى کوردستان بەکاریان هێنابێت وەک سووتەمەنى. تەنانەت لەناوچەى شارباژێڕى سلێمانى وبەتایبەتى لەگوندى ئاڵاسیاو بۆماوەیەک ولەسەرەتاکانى ساڵانى پاش ڕاپەڕینى ساڵى 1991 وە دەویسترا سوود لەو چینانەوەربگیرێت کەدەوڵەمەندن بەمادەى ئەندامى،بەڵام کارەکەسەرکەوتوو نەبوو چونکە خەڵوزنەبوو و زۆر بەزەحمەت دەسووتا وپاشماوە بەردییەکەى زۆر زۆر بوو، بۆیەوازى لێهێنرا. دەکرێت توێژینەوەکانى داهاتوو زیاتر تیشک بخەنەسەر چینەبەردەنیشتەنییەکانى کوردستان و هەڵسەنگاندنى وردیان بۆبکرێت لەڕووى بوون و بڕى خەڵوزى بەردین ( چونکەئەگەر هەشبێت بەڵام بڕەکەى ئابورى نەبێت کەڵکى نییە)، هەرچەندە لەسەرەتاوە لێکۆڵینەوە بەراییەکان دڵخۆشکەر نیین!

_________________________________________
سەرچاوەکان:

Bellen، R.C. Van، Dunnington، H.V.، Wetzel، R. And Morton، D.، 1959، Lexique Stratigraphique
Intern. Asie. Iraq، Intern. Geol. Conger. Comm.Stratigr. 3، Fasc. 10a، 333p.
-Grotzinger، J.، Jordan، T.H.، Press،F.، and Siever، R.، 2007، Understanding Earth، Freeman and
Company،New York،y، 579p.
-Hamblin،W.K.، and Christansen،E.H.، 2004، Earth'sDynamic Systems، 10th Edition، Pearson،
Printice Hall، New Jersey، 759p
-Jassim، S.Z. and Goff، C. (ed.)، 2006، Geology of Iraq، Published by Dolin، Prague and Moravian
Museum، Brno، 341p.
-Smith،G.A.، and Pun،A.، 2006، How does earth work?، Pearson Printice Hall، New Jersey، 641p.

*پڕۆفیسۆرى یاریدەدەر / بەشى زەویناسى، زانکۆى سلێمانى.

ibrahimjaza@yahoo.com