په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌ئێمهلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

 

 

خوێندنه‌وه‌یه‌کی کوردانه‌ بۆ پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمی کوردستان.

فه‌رحان خورشید حه‌مکوڵ

- به‌شی  شه‌شه‌م -

 

2 /  ده‌سه‌ڵاته‌  تایبه‌ته‌کان ( حصری )

آ -  په‌ڕله‌مانی  کوردستان :-

په‌ڕله‌مان  سه‌رچاوه‌ی  بڕیاردانه‌ ، ئه‌ندامه‌کانی  له‌  ده‌نگدانێکی  گشتی  ئازاد و ڕاسته‌وخۆی  نهێنیدا  هه‌ڵده‌بژێردرێن . وه‌ک  له‌  مادده‌ی  40 ی  ده‌ستووری  هه‌رێمدا  هاتووه‌ .

زۆرترین  ده‌سه‌ڵاته‌کانی  په‌ڕله‌مان  له‌  مادده‌ی  53 ده‌ستوره‌که‌  له‌  14  خاڵدا  ریزبه‌ندکراوه‌ ، له‌وانه‌  دانانی  یاسا له‌  گه‌ڵ  هه‌موارکرن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی  یاساکان ،  په‌سه‌ندکردنی  بودجه‌ی  گشتی  هه‌رێم  و  وورده‌کاریه‌کانی ، دانانی  باج و ڕه‌سمه‌کان و هه‌موارکرن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یان .

زیاد له‌وانه‌ چاودێری  کردنی  کاره‌کانی  ده‌سه‌ڵاتی  جێبه‌جێکردن ( سه‌رۆکی  هه‌رێم و  ئه‌نجومه‌نی  وه‌زیران ) ، له‌ گه‌ڵ  متمانه‌دان  به‌   سه‌رۆکی  وه‌زیران  و وه‌زیره‌کان ، ئینجا  سه‌ندنه‌وه‌ی  متمانه‌ له‌  سه‌رۆکی  وه‌زیران  به‌  زۆرینه‌ی  دوو له‌ سه‌ر  سێ ی  ده‌نگه‌کان ، له‌ وه‌زیریش  به‌  زۆرینه‌ی  ڕه‌های  ئه‌ندامانی   .                                                                                     هه‌روه‌ها گرتنه‌به‌ری  ڕێگای   تاوانبارکردنی  سه‌رۆکی  هه‌رێم  یان  جێگره‌که‌ی  به‌  دوو له‌ سه‌ر سێی  ده‌نگه‌کانی ، له‌ کاتی  (   شکاندنی  بنه‌ماکانی  سوێندی  ده‌ستووری یا  پێشێلکردنی  سامناکی  ده‌ستوور ، یا خیانه‌تی  گه‌وره‌ )   .  زیاد له‌ ده‌نگی  دوو له‌ سه‌ر سێی  په‌ڕله‌مان ، هه‌ڵبه‌ته‌  له‌ کار  خستنی  سه‌رۆکی  هه‌رێم  یان  جێگره‌که‌ی  پێویستی  به‌ ده‌نگی 5  ئه‌ندامی دادگای  ده‌ستوری هه‌یه‌  (  له‌ کۆی 7 ئه‌ندام )   ، وه‌ک  له‌  بڕگه‌ی  6 ی مادده‌  95 ی  ده‌ستووردا  هاتووه‌ .

هه‌روه‌ها  باڵاده‌ستی  په‌ڕله‌مان  به‌ سه‌ر  سه‌رۆکایه‌تی  هه‌رێمدا  له‌ پرسی  یاساداناندا  به‌ڵگه‌ی جیابوونه‌وه‌ی  ده‌سه‌ڵاته‌ جیاوازه‌کانه‌  .   بۆ نموونه‌    1- کاتێک  سه‌رۆکی  هه‌رێم  ناڕه‌زایی  ده‌رده‌بڕێت  له‌ سه‌ر یاسایه‌کی  په‌ڕله‌مان  و ده‌ینێرێته‌وه‌  بۆ چاوپێداخشانه‌وه‌ .  به‌ڵام  دوای  به‌ دوا چوونه‌وه‌  له‌ لایه‌ن  په‌ڕله‌مانه‌وه‌   بڕیاره‌که‌ی  کۆتایی و  بن بڕ ده‌بێت  . ئه‌مه‌ش له‌  بڕگه‌ 2 ی مادده‌ 65  ی  ده‌ستووره‌که‌دا  هاتووه‌ .

2-  وه‌ک  له‌  به‌شی  پێشودا  ئاماژه‌مان  پێدا ، له‌ کاتێکدا سیسته‌می ( سیاسی ، ده‌ستووری ، یا  ئاسایش ) ی  هه‌رێم  بکه‌وێته‌  به‌ر  مه‌ترسی یه‌وه‌ و په‌ڕله‌مان  نه‌توانێت  کۆبێته‌وه‌ ، له‌و ده‌مه‌دا  ده‌ستوور‌  مافی  ده‌رکردنی  ئه‌و مه‌رسومانه‌ی  داوه‌  به‌ سه‌رۆکی  هه‌رێم  که‌  هێزی  یاساییان  هه‌یه ،  به‌ڵام  ئه‌و  مه‌رسومانه‌  هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌  ئه‌گه‌ر  نه‌خرایه‌  پێش  چاوی  یه‌که‌مین  کۆبوونه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مان ، یان  ئه‌گه‌ر  خرانه‌ به‌ر  چاوی  په‌ڕله‌مان  و  ئه‌ویش  په‌سه‌ندی  نه‌کردن ،  له‌و  ده‌مه‌دا ئاکاری  یاسایی  ئه‌و  مه‌رسومانه‌  نامێنێ . وه‌ک  له‌  بڕگه‌ی  7  مادده‌ی 65 ی  پرۆژه‌ی  ده‌ستووردا  هاتووه‌ .  ئه‌م  جیاکردنه‌وه‌ و  سنووردانانه‌  بۆ  ده‌سه‌ڵاته‌کان  له‌ خاڵه‌  پرشنگداره‌کانی  ده‌ستووره‌که‌یه‌.

مافی  که‌مینه‌ی  ناو  په‌ڕله‌مان  به‌ پێی  بڕگه‌و مادده‌کانی  ده‌ستوور  پارێزراوه‌ . ئه‌مانه‌ی  خواره‌وه‌  گرنگتیانن :-

1-ده‌  ئه‌ندامی  په‌ڕله‌مان  ده‌توانن  پێشنیاری  یاسایه‌ک  یان  بڕیارێک  پێشکه‌ش به‌  په‌ڕله‌مان  بکه‌ن . وه‌ک  له‌  مادده‌ی  49 ی  ده‌ستووره‌که‌ دا  هاتووه‌ .

2-لێپرسینه‌وه‌  له‌  سه‌رۆک  یا  ئه‌نجومه‌نی  وه‌زیران  ده‌کرێت له‌ سه‌ر داواکاری ده‌  ئه‌ندام  په‌ڕله‌مان وه‌ک  له‌  مادده‌ی  50 ی  ده‌ستووره‌که‌دا  هاتووه‌ .

جا  له‌ ئه‌مڕۆدا  کوردستان  پێ  ده‌نێته‌  قۆناغێکی  نوێ وه‌ ، ئۆپۆزسیۆنی  فیعلی  له‌  ناو  په‌ڕله‌ماندا  هه‌یه‌ ، بۆیه‌  ڕۆڵی  ئۆپۆزسێۆن  ڕۆڵێکی  کاریگه‌ر و به‌رچاو ده‌بێت  ، پرۆژه‌ی  ئه‌م  ده‌ستووره‌ش پاڵپشته‌  بۆ  ئه‌کتیڤ کردنی  ڕۆڵی  که‌مینه‌ی  ناو په‌ڕله‌مان ، چوونکه‌  ئه‌گه‌ر  ده‌ ئه‌ندامی  په‌ڕله‌مان  بتوانن پێشنیاری  یاسایه‌ک  بخه‌نه‌  به‌رده‌م  په‌ڕله‌مانه‌وه‌ و  ئه‌و پێشنیاره‌  له‌ به‌رژه‌وه‌ندی  گه‌ل بێت ، هه‌ڵبه‌ته‌   زۆرینه‌ی  ناو  په‌ڕله‌مان ناتوانن  به‌ بێ پاساوی  یاسایی  پێشنیاره‌که‌  ڕه‌د بکه‌نه‌وه‌ ، به‌ تایبه‌تی  دانیشتنه‌کانی  په‌ڕله‌مان ئاشکران و  له‌  شاشه‌ی  ته‌له‌فیزۆنه‌کانه‌وه‌  ده‌بینرێت  .      

   به‌م شێوه‌یه‌ ،  ده‌ستوور  مافی به‌  په‌ڕله‌مان  یا  ئۆپۆزۆسیۆنی   ناو  په‌ڕله‌مان  داوه‌  چاودێری  ئیش و  کاره‌کانی  ئه‌نجومه‌نی  وه‌زیران بکات و لێپرسینه‌وه‌ له‌ هه‌ر  سه‌رپێچیه‌ک  بکات  له‌  ڕێگه‌ی 10  ئه‌ندام  په‌ڕله‌مانه‌وه‌ . به‌واتا  خوڵقاندنی  شه‌فافیه‌ت  له‌   به‌ڕێوه‌بردنی  ووڵاتدا .                      ئه‌مانه‌ ی  باسمان  لێوه‌ کرد  گرنگێتی   بوونی  ده‌ستوور  ده‌سه‌لمێنن ، بۆیه‌  له‌ به‌شی  داهاتوودا  به‌ تێر و ته‌سه‌ل تر  باس  له‌  گرنگێتی و  ماهیه‌تی  ده‌ستوور  ده‌که‌ین .

ب /  سه‌رۆکی هه‌رێم   

ئه‌گه‌ر  سه‌رنجێکی  ورد‌  له‌  ده‌سه‌ڵاته‌کانی  سه‌رۆکی  هه‌رێم  بده‌ین ،   دوو جۆر  ده‌سه‌ڵات  به‌ دی ئه‌که‌ین  ، هه‌ندێکیان  پرۆتۆکۆلین ئه‌وی  دی  ده‌سه‌ڵاتی   ڕاسته‌قینه‌یه‌یه‌  .

1-   ده‌سه‌ڵاته‌  ڕاسته‌قینه‌کانی سه‌رۆکی هه‌رێم :  سه‌رۆکی باڵای  ده‌سه‌ڵاتی  جێ به‌ جێ کردن و  فه‌رمانده‌ی  گشتی  هێزه‌کانی  پێشمه‌رگه‌یه‌ ( پاسه‌وانی  هه‌رێم ) ،  کاری هه‌ماهه‌نگی  له‌  نێوان ده‌سه‌ڵاته‌کانی  فیدراڵ و ده‌سه‌ڵاته‌کانی  هه‌رێمی  پێ  ده‌سپێردرێت. وه‌ک  له‌ مادده‌ی  60 ی  ده‌ستووردا  هاتووه‌ .

2-  ده‌سه‌ڵاته‌  پرۆتۆکۆلی و  ڕه‌مزیه‌کان : -   له‌ مادده‌ی  65 ی  ده‌ستووره‌که‌دا ، ده‌سه‌ڵاته‌کانی تری  سه‌رۆکی  هه‌رێمی  له‌ 24  خاڵدا  ڕیزبه‌ند کردووه‌ ، به‌ڵام  ئه‌گه‌ر  وورد بینه‌وه‌  له‌ ده‌سه‌ڵاته‌کان 17 جار  باس له‌ ( مه‌رسوم  ، ڕاسپارده‌  )  کراوه‌  ، که‌  خۆی  له‌ خۆی دا  ده‌سه‌ڵاتێکی  پرۆتۆکۆلیه‌ . له‌ بڕگه‌ی  23  و 24  ی  هه‌مان  مادده‌   مافی به‌خشینی  پله‌ تایبه‌ته‌کان  و پله‌  سه‌ربازیه‌کانیشی  پێ داوه‌ ، ئه‌مه‌ش  به‌ پێ ی  یاسا  ده‌سنیشان  ده‌کرێت ،   وه‌ک  ئاشکرایه‌  په‌ڕله‌مان  تاکه‌ لایه‌نی  یاسادانانه‌ ، که‌واتا  یاساکه‌  له‌ ڕێی  په‌ڕله‌مانه‌وه‌  داده‌ڕێژرێت  و  سه‌رۆکی  هه‌رێم  جێ به‌ جێ ی ده‌کات .  

هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مان :

ده‌ستوور  به‌  جۆرێک  ده‌نووسرێته‌وه‌  که‌وا  ڕێگه‌  له‌  هه‌ر  جۆره‌  قه‌یرانێک  بگرێت ، ئیتر  چ   قه‌یرانی   سیاسی  بێت  یا  په‌ڕله‌مانی .  بۆیه‌  له‌ هه‌ردوو  بڕگه‌  1 و 2  ی مادده‌ی  56 ی  ده‌ستووری  هه‌رێم  باسی  له‌   هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مان  کردووه‌  .

1-په‌ڕله‌مان  به‌ دوو له‌  سه‌ر  سێی  ئه‌ندامانی  ده‌توانێ  خۆی  هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ .  دیاره‌  له‌ کاتی  ئاساییدا  هه‌رگیز په‌ڕله‌مان  به‌ زۆرینه‌ی  دوو له‌ سه‌ر سێی  ده‌نگی  ئه‌ندامانی خۆ  هه‌ڵناوه‌شێنێته‌وه‌ ، به‌ڵکو  ته‌نها  وه‌ک  چاره‌سه‌رێکه‌  بۆ  ڕێگرتن  له‌  درووست بوونی  قه‌یران  یا  رێگرتن  له‌  به‌رده‌وام بوونی  دیکتاتۆریه‌تی  که‌مینه‌ ، یان  ئه‌گه‌ر  ده‌نگی  زۆرینه‌ی  زۆری  ناو  په‌ڕله‌مان  فه‌رامۆش  بکرێت . بۆیه‌  ده‌ستوور  هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مانی  به‌  چاره‌سه‌ر  داناوه‌ .

2-هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مان  له‌ ڕێگه‌ی  مه‌رسومێکه‌وه‌  ده‌بێ   له‌ لایه‌ن  سه‌رۆکی  هه‌رێمه‌وه‌  .  ئه‌مه‌ش  ته‌نها  له‌م سێ  حاڵه‌تی  خواره‌وه‌یه‌  :-

آ. "ئه‌گه‌ر  پتر  له‌ نیوه‌ی  ئه‌ندامانی  په‌ڕله‌مان  ده‌ستیان له‌ کارکێشایه‌وه‌" . جا  ئه‌گه‌ر نیوه‌ی  ئه‌ندامانی  ده‌ستیان له‌ کارکێشایه‌وه‌ ، ئه‌و  ده‌مه‌دا نیسابی  یاسایی  په‌ڕله‌مان نامێنێت ، ئیتر  هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌ڕله‌مان  کارێکی  حه‌تمی یه‌ . مه‌رسومه‌که‌ش  ته‌نها  گوزارشتێکی  فه‌رمیه‌  بۆ  واقیعی  په‌ڕله‌مان .

ب ."ئه‌گه‌ر 60 ڕۆژ  پاش  بانگهێشتنی  بۆ  کۆبوونه‌وه‌  له‌  دوای  هه‌ڵبژارنیدا  نیسابی  یاسایی  بۆ  کۆبوونه‌وه‌  ته‌واو  نه‌بوو" .  واتا  ئه‌گه‌ر 60 ڕۆژ  تێپه‌ڕبێ  به‌  سه‌ر  بانگهێشتنی  په‌ڕله‌مان  که‌ چی   که‌متر  له‌  نیوه‌ی  ئه‌ندامانی  ئاماده‌ی  کۆبونه‌وه‌کان  ببن ،  له‌و ده‌مه‌دا  په‌ڕله‌مان  ناتوانێ هیچ  بڕیارێک  بدات و  شه‌رعیه‌تی  یاسایی  نامێنێت .  جا  به‌رده‌وام بوونی  ئه‌و بارودۆخه‌  به‌ واتای ئه‌وه‌ دێت  که‌  قه‌یرانێکی  ڕاسته‌قینه‌  له‌ ئارادایه‌ و بارودۆخه‌که‌  توشی ئیفلیج  کردووه‌   ، بۆیه‌  هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مان ‌ تاکه‌  چاره‌سه‌ره‌ .

ج . " ئه‌گه‌ر متمانه‌ی نه‌دا  به‌ سێ  کابینه‌ی  پێشنیازکراوی  وه‌زاری  جیاوازی  یه‌ک له‌ دوای یه‌کدا " .   جا  ئه‌گه‌ر  په‌ڕله‌مان  نه‌توانێ  متمانه‌ به‌ 3 کابینه‌ی  پێشنیازکراو ببه‌خشێ  ، به‌ مانای   ئه‌وه‌یه‌      قه‌یرانێکی سیاسی ڕاسته‌قینه‌  له‌ئارادایه‌  .  بۆیه‌  هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی  په‌ڕ‌ڵه‌مان  تاکه‌  ڕێگه‌چاره‌یه‌  بۆ  ڕێگرتن  له‌ قه‌یرانه‌که‌ .

له‌ هه‌ر چوار   حاڵه‌تدا  هه‌ڵبژارنێکی  پێشوه‌خت  ده‌کرێته‌وه‌   بۆ ئه‌وه‌ی  په‌ڕله‌مانێکی  ئه‌کتیڤ  و  شه‌رعی  بێته‌  ئاراوه‌ .

 

ماویه‌تی

 

 

fkh.binayi@hotmail.com