په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٨\٨\٢٠١٠

یەکپارچەیی عێراق ... خەونە لەمێژینەکە.


حوسێن ئیسماعیل خان دەلۆ


هەرچەندە ووشەى عێراق لە دێرزەمانەوە بەسنوور و باڵاى ئەم ناوچەیەدا بڕاوە، عێراق کە بە زمانی عەرەبی بە واتاى کەنار (شاطئ) دێت هەندێک دەڵێن: ئەو ووشەیە لە زمانى سۆمەریەوە وەرگیراوە بە ماناى نیشتەجێ بوون دێت، و هەندێک ڕا هەیە کە ئەو ووشەیە فارسییە بەواتاى ووڵاتى خواروو دێت، لەسەردەمى کاشیەکان بەم ناوچەیە ووتراوە (اریقا) وە بە سۆمەری پێی ووتراوە (اورک یان اونوک) وە پاشتریش بە عێراقی عەرەبی و عێراقی عەجەمی ناوزەند کرا، ئەمەش ناوچە کوردنشینەکانى نەدەگرتەوە بە ناوچە کوردنشینەکان لەو سەردەمەدا دەوترا هەرێمی چیاکان ، بەڵام تاکو ساڵانێکی پاش بڕانەوە و کۆتایى هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی ئەم ناوچەیە نەوەک و دەوڵەت و نەوەکو دەسەڵات یەکپارچە و یەکگرتوو نەبووە تەنانەت لەسەردەمی چوار سەدەی لەفەرمانڕەوایى دەوڵەت و دەسەڵاتى عوسمانی ناوچەکە دابەشی سەر سێ ویلایەت بووە کە بریتی بوون لە ویلایەتەکانى (موسڵ و بەغدا و بەسرە) کە هەریەک لەوانە دەسەڵات و فەرمانڕەوایى جیاوازیان هەبووە ، بەسەرکەوتنی هاوپەیمانان لەجەنگی یەکەمى جیهانیدا نەخشەى سیاسی و ئابوورى و ئیدارى و فەرمانڕەوایى ناوچەکە گۆڕانکارى بەسەرداهات پاش ئەوەى کە بریتانیا سەرکەوتنی لە ئیدارە کردنی ناوچەکە واتە (لە هەرسێ ویلایەتی بەغدا و بەسرە و موسڵ) بەدەست نەهێنا بۆیە کەوتە بیرکردنەوەی و گرتنە بەرى ڕێگە چارەیەک بۆ نەزم و شێوازێکی تری کارگێڕى لە ناوچەکەدا، بەمەرامی ئەوەى کە جڵەوی دەسەڵات و بەرژەوەندیەکانی لەژێر ڕکیفی خۆیدا بمێنێتەوە ، ئەویش سەرەتا دروست کردنی حکومەتی عێراقی بووە بە سەرۆکایەتی (عبدالرحمن نەقیب گەیلانی) لەساڵى 1920 ئەمەش بۆ هێوەر کردنەوەى ئەو دۆخە نائارام وشەڵەقیوەى ناوچەکە و خامۆشکردنەوەى تەقینەوەى ڕاپەڕینەکان بوو کەلە هەرسێ ویلایەتەکەدا بەرۆکیان بەهێزەکانى بریتانیا گرتبوو، وە پاشتر بریتانیا بیری لەوە کردەوە کە دەوڵەتێک لە ناوچەکەدا دابمەزرێنێ بەناوى دەوڵەتی (عێراق)ەوە ، ئەمە پاش ڕاوێژ کردن و چەند و چۆن و تاوتوێ کردنێکی زۆر لە ساڵى 1921ز مەیسەر و دەستەبەر بوو ، بەڵام لەبەر ئەوەى پێکهاتە نەتەوەی و کەلتوری و ئایینی و مەزهەبیەکانى عێراق پێکهاتەیەکی جیاواز و ئاڵۆز بوون و شێوازی سیستەمی پاشایەتی هەڵبژێردرا بۆ کارگێری و بەڕێوەبردنى ئەو دەوڵەتە تازە دامەزراوە ، و مەلیک فەیسەڵ لەناو شەش کاندیدی تردا بە شای عێراق لە گۆنگرەى قاهیرەى لە ساڵى 1921ز دیارى کرا ، لە سەرەتادا خەڵکی هەردوو ویلایەتی موسڵ و بەسرە زۆر نیگەران و ناڕازی بوون کە بە خەڵک و خاکەوە بە پێکەوە گرێدان و لکاندیان بە ویلایەتی بەغداوە کە دەسەڵاتى ناوەندی پایتەختی بەرکەوت .


شا فەیسەڵ هەوڵ و تەقەڵەکانى خستەگڕ و چەندین شێواز و ڕێگاى گرتە بەر بۆ ئەوەى عێراقێکی یەکپارچە دروست بکات بەڵام ڕەنج بە خەسار بوو وە هەوڵەکانى بێ هودە و بێ ئەنجام بوون ، چونکە وەک لەیاداشتەکانیدا کە لەکۆتایی بیستەکانى سەدەی بیستدا ئاماژەی پێکردووە دان بەوەدا دەنێت کە نەیتوانیوە گەلێک دروست بکات بەناوى گەلی عێراقەوە تەنانەت ئاماژە بەوە دەکات کە زۆرینەى خەڵکى عێراق لەڕووی ئاینیەوە ئیسلامن بەڵام تەنها ئایین نەیتوانی ببێتە پرد و ڕایەڵێک بۆ پێکەوە بەستنەوەی ئەو نەتەوە و مەزهەبە جیاوازانەى کە لەعێراقدا دەژین و بوونیان هەیە ، لەسەردەمی پاشایەتی و شاکانى عێراق یەک لەدواى یەک بەردەوام بوون بۆ هێنانە دی ئەو ئامانج و ئاواتەى کە عێراقی لەسەر بیناکرابوو ، بەڵام هەموو هەوڵ و تەقەڵاکان نەبووە پایە و کۆڵگەیەکى پتەو و تۆکمە بۆ دامەزراندنى گەلێکی یەک ڕەنگ لەعێراقێکی یەکپارچەدا و سۆزی هاونیشتمانى بوون لەلاى نەتەوە جیاواز و ئایزانکان بخوڵقێنێ ، بەڵکو هەر سەردەمێک و قۆناغێک شێوازى ناڕەزای و دەنگ هەڵبڕینی لێدەکەوێتەوە و ئەنجامەکەشی کوشتارێکی زۆر لەو کەین و بەینە دا لێدەکەوتەوە و خەڵکێکى زۆر دەبوونەوە سوتەمەنی ئەو بە زۆر لکاندن و گرێدانى نەتەوە و تایفە و مەزهەبە جیاوازەکانى عێراق ،کاتێک شۆڕشی 14تەموزی1985ز لە عێراق بەرپا بوو خەڵکی و دەسەڵاتداران واتێگەیشتن ئەم سیستەمە دەبێتە بنەما و مایەى بەستنەوەى تاک کۆى خەڵکی عێراق ، بەڵام هەر زوو ئەو پەردە و ماسک و دەمامکانە ئاشکرا بوون و لاچوون چونکە دەسەڵاتدارانى عێراق هەمیشە ئەم دەوڵەتە بە بەشێکى دانڕاو جەوهەرى لە نەتەوەی عەرەبیان زانیوە ، نەتەوە پەرستان و شۆڤێنیەکانى عەرەب لە هەموو بەڵێن وپەیمانەکانى ناو دەستورى کاتى عێراقیش پەشیمان بوونەوە ، هەوڵ و تەقەڵاکان ڕێچکەیەکی دیکەیان گرتەبەر و زمانى زۆر و هەرەشەى داپلۆسێن و کوشتن بوونە زمانحاڵى ئەو پێکەوە بەستنەوەیە بە زەبری ئاگر و ئاسن و پاکتاوی کردنی نەژادی و مەزهەبی توانەوەی نەتەوەکانى تر لەبۆتەى نەتەوەى عەرەبدا هەمیشە پیشەى فەرمانڕەواکانى کۆمارى عێراق بووە ، ئەوەى شوورەیی و نەنگە لەمێژووى مرۆڤایەتیدا هەموو کارێکی ناشایستەو قێزەون بۆ ئەو مەرام مەبەستانە بەکارهێنرا تاوەکو شوێنەوارو ئاسەوارى کورد وەکو نەتەوەى دووەم بسڕنەوە شێوازى یەکپارچەیی لەعێراقدا بە بەرهەم بێنن ناسنامەى عێراقی عەرەبى بوون بە گەلى عێراق بدەن بەڵام بۆیان فەراهەم نەبوو .


پاش لەناوچوونی دەسەڵاتى دیکتاتۆرى و لەدواى ئۆپراسیۆنی ئازادی عێراق هەل و دەرفەتێکی نوێ لەبەر دەم عێراقیەکان کرایەوە کە شێوازێکى دیکە بە باڵاى ئەو یەکپارچەیەى عێراقدا ببڕن ئەویش گەڕانەوە بۆ لۆژیکی مێژوو ئەو سێ ویلایەتەى کە پێشتر عێراقیان لێ پێکهێنا بوو کە سێ هەرێمی جیاواز بوو تەنانەت لەڕووی تۆبۆگرافی و فەرهەنگی و نەتەوەی و مەزهەبی و کەلتورى و کەش و هەواو چەندین خەسڵەتى تریشەوە جیاوازن ، بۆیە بەڕای من دەبێت عێراقێکی فیدرالی بێت دوور بێت لە هەموو پیلان و گێچەڵێکى دەسەڵاتى ناوەند کە هەمیشە گومان و دڵەڕاوکێ لەلاى خەڵکی دروست دەکات ئەگەر حکومەتى ناوەند بەهێز بێت ئەوا حاڵى هەرێمەکان شلۆق دەبێـت ، جگە لەوەش بیانو گرتن لەم دۆخەدا کە هێشتا دەسەڵاتى ناوەند لە ژوورى بووژانەوە ( انعاش ) دایە خۆیان ناتەباو نارێک و ناجۆرن و بە یەکتر رازى نابن جا چ جاى مافەکانى نەتەوەى کورد بسلمێنن ، وا بۆ شەش مانگ دەچێت هەڵبژاردن لە عێراقدا کراوە بەڵام لەبەر نەخوێندنەوەى یەکتر نەیانتوانیووە حکومەتێک بخەنە سەر سکەى کار کردن و رواڵەتێکى دیموکراتى نمایش بکەن .


ئەمڕۆ زەمەن گۆڕاوە دەبێت وەکو ئەمڕۆ بیر لە سبەینێ بکەینەوە و هەنگاوى بۆ بنێین و پەند و ئەزموون و ئامۆژگارى لەوانەکانى دوێنێ وەربگرین ، ئەگەر دیموکراسی بەرکەماڵ بێت ئەوا ئەو لکاندنە بە زۆرە ملێیە دەستەبەر نابێت وە ئەگەر ڕژێمێکی دکتاتۆرى فەرمانڕەواى عێراق بکات ئەوا تاس و حەمامەکەى جاخى جارانە ، سەرکردە سیاسیەکانى کورد وەکو دیفاکتۆیەک کە ڕەچاوى دۆخە هەرێمی و نێو دەوڵەتیەکان دەکەن زۆر جاران گیانى خۆیان دەخەنە مەترسیەوە لە بەغدا بە مەرامى بەدەستهێنانى مافە زەوتکراوەکانى خەڵکی کوردستان ، بەڵام ئەشێت کە سەرلەبەرەى مێژووەکەى بە زۆرى و زۆردارەکى بووە عێراقێکی یەکپارچە لەلاى چاودێرانى سیاسی و فەرمانڕەواکانى ئاشکرا بێت خوێندنەوەیەکی سەردەمیانە و گونجاو بۆ ئایندەی ناوچەکە بەرجەستە بکەن و میکانیزمێکی نوێ بکەنە ئەلتەرناتیف بۆ ئەوەى مێژووى خوێناوى و ماڵوێرانى بەسەر خەڵکی بەش مەینەتى ناوچەکەدا دووبارە نەبێتەوە چونکە گرتنەبەر و جوینەوەی بابەت و خیار و ڕێگا تاقیکراوەکان بەهەمان چەشن مەرگەسات و تراژیدیاى مێژوو دووبارە و چەند بارە دەکەنەوە .
 

 

husin2008@yahoo.com