زمانی شیعر و خەیاڵگەی شاعیر.

فەرەیدون سامان

زمانی شیعری لە هەر دەقێکى شیعریدا لە بنەڕەتدا زمانێکی هونەرییە و هەڵگری کۆمەڵێک خەسڵەت و رەگەزە و لە ژانرەکانی دیکەی ئەدەبی جودا دەکاتەوەو لەوانەش بەها ئێستاتیکیەکانی لە ستراکتۆری ئەندازەیی دەقە شیعرییەکەو تێڕوانینی ئەندێشەیی شاعیر و وێناندنی شیعرو گەمەی وشەکاری و هونەراندنى زمانەوانى و وەبەرهێنانی خەیاڵ کە لە خەیاڵگەی شاعیردا بەرجەستەبووە ،لە هەر دەقێکى شیعریدا، زمانە هونەرییەکەیە رۆڵێکى کاراو ئەکتیڤ دەگێڕێ لە پێکهێنانى ستراکتۆرى ئەو دەقە داهێنراوەدا لە رووى داڕشتن و تەکنیکى هونەری و کۆدەکانی زماندا، مەبەست لەکۆدەکانی زمان ئەو فیگەر و سیمبولانەن کە لە ئیدو ئەپستمیم فەرهەنگی شیعری شاعیردا وەبەردەهێنرێن ، دواجار دەبنە خەسڵەتی ناسینەوەی بەرهەمە شیعرییەکانی خودى شاعیرەکە، لە نێوان وێنەو واتاو ئەو دەقە شعرییە و بە یەک گرێدانى ئەو رەگەزانەى کە شیعرەکە تەواو دەکەن دەقێکی داهێنراو دەئافرێنرێ.

مەبەست لە زمانى ناباوى شیعر ، زمانە هونەرییەکەیە کە کۆمەڵێک دەلالەتى سیمبولى لە دووتوێى دەقەکە خۆیدا بەرجەستە دەکات، جیاوازى نێوان دەقێکى شیعرى لەگەڵ دەقێکى ناشیعریدا وەدەردەخات، دەقى شیعرى هەڵگری زمانێکى هونەرى ئاماژەو پڕ دەلالەتە لە خەیاڵگەى شاعیردا لەدایک دەبێ ، ئەو زمانە شیعرییە کۆڵەگەی بنەڕەتى داهێنانە هونەرییەکەی شیعرە ، هەر شاعیرێکیش دەسەڵاتى بەسەر ئەو زمانە هونەرییەدا نەشکێ ونەتوانێ داهێنەرانە مامەڵە لەگەڵ ئەو زمانە هونەرییەدا بکات، لەبەر بەرجەستە کردنى بەهایەکى ئێستاتیکى لە وێناندن و واڵا کردنى ئەو فیگەرە شیعرییانەدا ، ئەوا سەرەنجام نەشیعرێکى داهێنەر لە دایک دەبێت و نە شاعیرێکى داهێنەریش بوونى هەیە ، کۆى ئەو رەگەزە شیعرییانەش لە دووتوێى هونەراندنى زماندا لە خەیاڵ و هزرى شاعیردا بە شێوازێک وێنا دەکرێن، کە خوێنەر لەو رەوشەدا دەچێتە قاڵبى خوێنەرێکى شرۆڤەکار ، لێرەدا پەیوەندییەکى ئۆرگانێکى لە نێوان دەقى شیعرى و خوێنەردا دروست دەبێت. خوێنەر رۆڵی خوێنەرێکى رەخنەگر دەبینێ ، جا ئەگەر بە راو بۆچوونى تۆدۆرۆف یا چۆمسکى یا هەرکەسێک لەو بیرمەندانەى کە لە بوارى زانستەکانى زماندا کاریان کردووە ئاواهى بێ ، بەڵام بۆ شاعیرێک کە سەلیقە و ستایلى تایبەت بە ئەزموونی شیعری خۆى هەیە، خاوەنی ئەو زمانە شیعرییە تایبەتمەندەى خۆیەتی، دەبێ زمانە شیعرییەکەى جیاواز بێ لەگەڵ زمانى نووسینى شاعیرانى دیکە ، ئەم ئەزموونانەش هیچ پەیوەندییەکی بەزۆری و کەمی بەرهەمە شیعرییەکە نییە لەرووی چەندێتیەوە، بەڵکو لەرووی چەشنییەوە گرنگە کە شاعیر چ دەقێکى تازەو داهێنراو پێشکەش بە خوێنەران دەکات ، زمانە هونەرییەکەى شیعر کە زمانى دەربڕین یان داڕشتنى بونیاتى دەقەکەیە، گەرەکە هەر شاعیرێک ستایلى تایبەت بە خۆى هەبێ نەک لاسایی کردنەوە و کارەکردن لەسەر ستایلى شاعیرانى دیکە، ئەگەر ئەمڕۆ ڕەخنەگران و خوێنەرانى پەى بەم لاسایی کردنەوەیە نەبەن ئەوا لە داهاتوودا ئەزموونى لاسایی کردنەوەى ئەو شاعیرە رەت دەکرێتەوە، تایبەتمەندى زمانى شیعرى ئەوەیە کە چۆن خوێنەر بتوانێ شیعرێکى هونەرى لە شیعرێکى نا هونەرى جوێ بکاتەوە.

بۆ نموونە سەبارەت بە سەربەخۆ نەبوونی ژانری رەخنەو نەبوونی ریشەیەکى مێژوویی رەخنەیی تۆکمە و تەنانەت ئامادە نەبوونی گوتارێکی رەخنەیی میتۆدى و ئەکادیمى شرۆڤەکارى جددی لەکایەی رەخنەى شیعری کوردیداو بەسانایی ئیستعاب نەکردنی ئەم ژانرە گرنگەی ئەدەب یان ستایلێکى دیکەى شیعر هەندێ لە شاعیران هەن بانگەشەى نوێخوازى یان پاشنوێخوازی و پاشترنوێخوازی دەکەن ، بەڵام دەبینین تازە بەتازە دێن لاسایی دەقێکی شیعرى دادایی یان سوریالى دەکەنەوە لە کاتێکدا دەزانین کە دەمێکە رەوت یان قۆناغى سوریالى و دادایى بەسەرچووەو ئەم شێوازو ستایلی شیعرەش جیاوازە لەگەڵ ستایلی مۆدێرنێتە یان پۆستمۆدێرنێتە ، هەیە شیعرى ناهونەری دەنووسێ کە دەربڕینێکی راستەوخۆ و ساکارە و کەمترین خوێنەر ، سادەترین گوێگر بە سانایى تێی دەگەن ، ئەو جۆرە شاعیرانەش هەن هەمان بانگەشەى نوێخوازى دەکەن، هەندێ جاریش لە چەند کەناڵێکەوە لەلایەن چەند نووسەرێکەوە بێ بنەمایەکى ئەکادیمى رەخەنیی وەک داهێنەرو رچە شکێن دەناسرێن ،بۆیە ئەوە ئەرکى خوێنەران و رەخنەگرانى شرۆڤەکارە ئەم جۆرە بانگەشەیە نادروستە هەڵاوێر بکەن و ناداهێنەر لەداهێنەر جوێ بکەنەوە ، شاعیرى داهێنەر بە زمانێکى هونەری و بە ئیدێکى فەلسەفى ئامێز مامەڵەیەکى هونەرى و زاراوە سازى لەگەڵ ئەو دەقەشیعرییە دەکات و خوێنەر ناچار دەکات بۆ وێستگەکانى ئەزموونى ئەو شاعیرەى بگەڕێتەوە و پەنا بباتە بەر کۆدى ئەو فیگەرانەى کەپێشتر لە بەرهەمە شیعرییەکانی بەکاری هێناون ، بۆ نموونە شیعرەکانى (نالى) کە داهێنەرێکى شیعری کلاسیکە و رێبوارسیوەیلی لە( کتێبی نالی )دا زیرەکانە باسی لێوە کردووە، خوێنەرێکى ئاسایى بێ پاشخانێکى شیعریی کلاسیکى و تێگەیشتن و قوڵ بوونەوە لە شەریعەت و فیقه و ئاشنا بوون بە زمانەکانى عەربى و فارسى ناکارێ بە سانایى لە دەقێکى شیعرى نالى بگات ئەگەر بێت و رۆشنبیرییەکى قوڵى لە رەهەندو مەودا و باکگراوەندەکانى مەعریفى و ئەدەبى و کلتورى رۆژهەڵاتى و ئیسلامیدا نەبێت.

لە شیعرى نوێشدا شاعیرى بە ئاگا ئەو کەسەیە کە ئاگاى لە دەقى شیعرى و ئەزموونى شاعیرانى دەورووبەر و جیهانی هەبێ ، سەرەنجام دەبێتە مایەى دەوڵەمەند بوونى ئەو ئەزموونە شیعرییە خۆى . ئەگەر نا خوێنەرێکى سادە بڕیارى رەتکردنەوەى ئەو دەقە شیعرییە دەدات ، لە کاتێکدا کە شیعر بۆ نوخبەیە ، ئەو نوخبەیەش بەرپرسە لە تێگەیشتن و چێژ وەرگرتن و پەسەندکردنى ئەو شیعرە، کەم نین ئەو نووسەرانەى لە کایەی رەخنەدا کاردەکەن بەبەڵام هەوڵدەدەن لە دەقە ساکارەکان بکۆڵنەوە کەمتر خۆیان لەقەرەی دەقە داهێنراوەکان دەدەن، شیاوی باسکردن و وەبیرهێنانەوە نییە کە لەبەر زۆر هۆکار لە کایەى رۆشنبیرى کوردیدا هەندێ جار نوخبەش راستگۆ نییە لە دان پێدانان و راڤە کردن و پەسەند کردنى شیعرێکی داهێنراودا، کە سەرەنجام بە راى من هۆکارى سەرەکییە کە شوێن پێى رەخنەى کوردى لەق کردووەو ناتوانێ لە دەقە شیعرییە جوانەکان بدوێ.

هەر دەقێکى شیعرى پابەندە بە کۆمەڵێک توخم، یەکێک لەو توخمانەش فۆرمە ، وێنەى شیعرى و وشەکارى و وەک بەهایەکی ئێستاتیکاى شیعریی زمانە هونەرییەکە لە فۆرمەکەدا بەرجەستە دەبن ، بەڵام لە بوارى داهێنانى شیعریدا ، کە کۆمەڵێک رێباز و شێوازى شیعرى لە قۆناغەکانى رابردوودا هاتنەکایەوە شاعیران هەر لە رۆژئاواوە تا رۆژهەڵات لە بوارى ئەفراندنى فۆرمی شیعردا کاریان کردووە بەڵام لاى شاعیرى کورد ئەزموونێکە بە رواڵەت وەرگیراوە هەندێ لەو شاعیرانە هاتن و کاریان لەسەر فۆرم و کردو جۆرەها نەخش و نیگارو هێڵ و هێڵکاری بەناوی فۆرمی شیعرییەوە بڵاوکرانەوە بەناوی تازەگەریی و پۆستتازەگەریی خەریکی نەخش و نیگار بوون، بێ ئەوەى بەهایەک بۆ واتاو ناواخن جێبێهێڵن ، ناواخنیش وەکو مەتنى هەر دەقێک پێموایە لە وەتەى مێژووى نووسین هەیە، لە وەتەى ئەفسانە و ئایین و ئاینزاکان سەریان هەڵداوە هەر لە دەقى نووسراوى سۆمەریەکان و ئاوێستاى (زەردەشت)ەوە کە بەزمانى شیعرى نووسراو و ئێستاش مەتن و ناواخنەکەمان بۆ ماوەتەوە، ئێمە نازانین داخۆ بەو زمانە کۆنەى ئاوێستا یان زمانى کۆنى گریکی و رۆمانی و سۆمەرییەکان، ئەو دەقانە لەرووى فۆرمەوە چۆن بوون چ ئەفراندنێکى فۆرمکارییان تێدا کراوە، کە بێ گومانم بە بەرچڤەکردنى ئەو شیعرانە ئەو دەقانە ریتمى مۆزیکى خۆیان لە دەست داوە، بەڵام بەپێى سەردەمەکان ئەو گۆڕانکارییە لە فۆرمى دەقەکاندا روویداوە، رەنگە گۆڕانکارى زۆر لە فۆرمى دەقەکە کرا بێت ، بەڵام ناواخنەکەى بێگومان تارادەیەک وەک خۆى ماوەتەوە، تۆ کەدەقێکى کوردى بۆ زمانى بیانى وەربگێڕى لایەنى هونەرى فۆرمەکەى لەدەست دەدات، واتە دیوێکى رەگەزی داهێنانی دەقەکە دەڕمێ ، هەرچەند ناواخنی دەقەکە سەرباری لەدەستدانی بەها ئیستاتیکیەکانی دەمێنێتەوە، جا لێرەدا فۆرمى شیعرى توخمێکى بنەڕەتى ئەفراندنە ، شاعیرهەیە زێتر بایەخى بە فۆرم داوە ، واتە دەبێ فۆرم لەگەڵ ناواخندا هاوسەنگ بێ، نەک هەر دەقەکە بەڵکو سەرجەم وێنەکان و بڕگەکان و کۆپڵەکان هەتا وشەو خاڵبەندییەکان لێکتر نەترازێن.

ناواخن لەگەڵ واتا وەک دوو چەمک جیاوازییەکیان نیە، کۆڵەگەیەکى بنەڕەتى شیعرە کە مەرجە پاش خوێندنەوەى دەقە شیعریەکە بیرۆکە یان وێنەیەک لە خەیاڵى خوێنەران جێ بهێڵێ، فۆرم بوارى تەکنیکارى شیعرە، لایەنى هونەرى شیعرەکەیە، شاعیر هەیە هەتا ئێستاش کۆیلەى شیعری کێش و بڕگەییە ، هەیە شیعرى ئازاد دەنووسێ، هەیە شیعرى نوێ دەنووسێ بەڵام دواجار شیعرى هونەرى ئەو شیعرەیە کە گەرەکە گشت مەرجە هونەرییەکانى نووسینى شیعرى تێدا بەرجەستە بێ ، لە شیعرى نوێیشدا چەندین رێچکەى هونەرى نووسین هەیە، بۆنموونە شاعیر هەیە خاڵ و نوقتە و فاریزە بەکار ناهێنێ، جا لێرەدا واتاکان لە نەخشەسازى و تەکنیکارى فۆرمی شیعرەکەدا خۆیان بەرجەستە دەکەن نەک لە ناواخندا.

.ئێستا دژەبۆچوونێک هەیە لەسەر نووسینی شیعرو داواکردن بۆ رووکردنە دنیای و زانست و کایەی دیکەی نائەدەبی و ناشیعری ، هەڵبەت دیارە ئەمە بۆچوونى ئەو کەسانەیە کە تەنها لە روانگەى سیاسەتەوە تەماشای ژیان دەکەن و کەمترین باگراوەندى ئەدەبیان نیەو بڕوا ناکەم لە ژیانى خۆشیاندا شیعرێکى جوانیان خوێندبێتەوە تەنانەت تا ئاستێکى کەم رۆمانسیەتیان تێدا نیە و هەندێ جاریش دوور لە رەچاوکردنی هەستی رۆمانسیانەو ژیاندۆستانە تەنانەت رۆبۆتانە مامەڵە لەگەڵ شیعردا دەکەن ، کایەى زانستى بۆ ئێمە مانان زۆر گرینگە ، بەڵام بۆ دەبێ لە پێناو کارى زانستیدا رێ لە داهێنانى ئەدەبى و شیعری بگرین ، شیعر زادەى خەیاڵ و هەست و ویژدانى مرۆڤە ، هەر مرۆڤێکیش لەم چەمکانە دابڕا، رایەڵێکى رۆمانسى مرۆڤایەتى و بەها ئەخلاقییەکان لە دەست دەدات . ئەوە نییە لەکۆمەڵگا تەکنەلۆژی و پیشەسازییەکان مرۆڤ جگە لە ژمارەیەک شتێکی دیکە نییە.

faraydunsaman@yahoo.com