٤\١\٢٠١٢

ئەودیوى یەقین یان گومان.

یوسف عیزەدین     

(هەردەم سەقامگیر و ساویلکەکان
گومانى ئێمەیان پێ ناگیرێتە خۆ و
زۆر بەسادەیش راڤەى رووتەختى دنیامان بۆ دەکەن و
پێشمان دەڵێن ئەفسانەى قووڵاییەکان هەرزەگۆیى و گاڵتەجاڕییە - هێرمان هیسە-).

لەگەڵ ئەوەى نووسینى خوێندنەوەیەک کەوەک خۆى شیاوى خوێندنەوەیەکى جیدیانە بێت و توانستى داگیرکردنى شوێنجێگەیەکى دیاریکراوى مەعریفى هەبێت و سنوورەکانى سەلەفیەت و تەقلیدییەتى نووسین تێپەڕبکات، ئاستەم نییە!؟.. بەڵام هەن پێیان ئاستەمە، بەو پێیەى ئەوان هەر لەبنەڕەتەوە تێڕوانین و تەسەوورێکیان نییە دەرحەق بەتەرزە نووسینێک کەتواناى تێپەڕکردنى سەلەف و تەقلیدى چەشنە نووسینێکى هەبێت کەزادەى دۆگما ئایدیۆلۆژییەکان و هەموو ئەو چەشن و شێوە تێڕوانینە رووکەشییە تەبسیتکراوانەیە کەساڵانێکە بەشێوەیەکى بەرچاو زۆرێک لەبوارەکانى نووسینى بەئەدەبیاتیشەوە دووچارى ئیفلیجبوون و گۆتبوون و راوحکردن کردووە.

رەنگە بتوانین بڵێین بەدرێژایى سەدەیەک لەنووسینى کوردى، ژمارەى هەرە زۆرى نووسراوەکان مەگەر لەفۆرمدا گۆڕانکارى تێدا ببینرێتەوە، دەنا لەبنەڕەتدا هەر کاوێژکردنەوەى ئەوەى پێشووە، بەچەشنێکى بێزارکەر و ناقۆڵا کەبۆتە مایەى نەخوێندنەوە یان دروستکردنى خوێنەرێکى ناخوێنەر، چونکە کاتێک خوێنەر دەبێتە خوێنەر کەتێکست بتوانێت حەزى کەشفکردن و گەڕانى تێدا ببزوێنێت و ویستى کردنەوەى دەرکەکانى تێدا بەرجەستەبکات، نەک بەپێچەوانەوە رایکێشێتە نێو خمخۆرکى بێزارى و وەڕسى و هەموو حەز و ئارەزووەکانى وەک خوێنەرێک تێدا بکوژێت و بگرە ئازاریشى بدات و تووشى چەندین کۆمپلێکسى سایکۆلۆژیشى بکات، کەم نین ئەو کتێب و نووسینە کوردیانەى لەکاتى خوێندنەوەیاندا خوێنەر ترسى ئەوە دایدەگرێتەوە ئەگەر پێچەوانەى ئەوەى کەپێى دەگوترێت، بەچەشنێکى دیکە بیر بکاتەوە رەنگە مەجازیانە فەلاقە بکرێت، ئەقڵییەتى حوجرە هەر ئەوە نییە لەدوو توێى هەندآ کتێبى ئاینییەوە ئێخەى خوێنەر دەگرێت و بەهەڕەشەو گوڕەشەو چاوسوورکردنەوەو ئەشکەنجەدانى رۆحى و خۆسەپاندن و ئیمپریالییەتى زمان و دۆگماى بۆچوون و تێزەکان دەچێتە نێو قووڵاییەکانى زەینى خوێنەرەوەو مێشکى دەسڕێتەوەو دایدەبڕێت لەهەر گومانێک کەبیەوێت دزەبکاتە نێو کەلێنەکانى تەسەوورییەوە، بەڵکو بەشێکى بەرچاوى ئەوەى لەبەرگێکى نوێداو لەم سەردەمەشدا نووسراوە هێشتاکە دانەبڕاوە لەئەقڵیەتى حوجرەگەرێتى و نووسەران و موریدانى بەچەشنى مەلا و فەقێیانى سەردەمانێک و بەهەموو کەرەستەکانى فەلاقەو ئەشکەنجەدانەوە گەڕاونەتەوەو خۆ کەس ناوێرێت تەسەوورێکى پێچەوانە بنووسێت یان دەرببڕێت، کاتێک دەزانرآ لەهەموو مینبەر و میحراب و پەنا و سووچ و کووچەو کۆڵان و گۆڕەپان و چایخانەو گوزەر و دەزگاو شوێنە رەسمى و ناڕەسمییەکانى ئەو پایتەختە وەهمییە لاهوتییە غەیبانییەوە تارماییە پارێزەرەکانى ئەو جۆرە ئەقڵییەتانە بەو پەڕى وەلائیانەوە بۆ مەرجەعێک کەخۆیان ئینتیمایان بۆى هەیە پەلامارى دەدەن.

وەک لەچاوپێکەوتنێکدا ئاماژەم پێداوە: ( تێڕوانینێکى سەلەفیانەیە بۆ ئەوەى کەپێشووتر نووسراوەو ئەوەى کەدواتریش دەنووسرێت، گوتارێکى وەعز ئامێزەو هیچى لەگەڵ گوتارى مەلا و فەقێ و سوختەکانى حوجرەدا فەرق نییە، کاتێک دەڵێیت هێشتاکە رۆشنبیرى و هزرى کوردى نەچۆتە دەرەوەى دیوارە دۆگماکانى حوجرەوە، کەسانێکى زۆرت بەگژددا دێن، کەچى راستییەکەش ئەوەیە کەلەم رۆژگارەدا تازە بەتازە خۆى نوێ دەکاتەوەو جارێکى دیکە ئێخەمان پێدەگرێت و بەبەشێکى بەرچاوى نووسینەکانى ئێستاشەوە نەیانتوانیوە تەجاوزى ئەو دۆگمایە بکەن، نەیانتوانیوە لەدەرەوەى تەقدیسکردن و موقەدەسەوە خوێندنەوەیان هەبێت، مەسەلەکە لەگەمەکردن بەزاراوەکاندا نییە، وەک کەسانێک کەسانێکى دیکەمان بەسەردا دەسەپێنن و بانگهێشتى خوێندنەوەى تێکستە تاقانە و ناوازەکانیان دەکەن، تێکستە جوانەکانیان، تێکستە مەزنەکانیان، تێکستە تا ئێستا نەنووسراو و لەمەو دواش نەنووسراوەکانیان؟!.

نازانم هیچ رێى تێدەچێت، تۆ خوێندنەوەیەکى زیندوو بۆ تێکستێکى زیندوو بکەیت، بەبێ ئەوەى دەسەڵاتى تێکست وەک خۆى هەڵبوەشێنیتەوە؟! بەبێ ئەوەى بیر لەنەگوتراوەکانى بکەیتەوە؟! تەنانەت ئەوەى کەخودى دانەرەکەشى بیرى لێنەکردۆتەوە، بەڵام تێکست بەرەو ئەوێت دەبات، بەرەو ئەو شوێنەى کەدانەر دەسەڵاتى بەسەریدا نەشکاوە، بەرەو ئەو شوێنەى کەوەک بۆشاییەک جێماوە، بەرەو ئەو شوێنەى کەبۆتە پەراوێز، بەبێ ئەوەى دانەر ئاگادار بووبێت، لەو پەراوێزخستنە، یان مەبەستى بووبێت.

مانەوەى هەندێک لە تێکستە ئایینییەکان تا ئەم ساتەوەختە، لەڕووى هەڵگرتنى خوێندنەوەو تەئویلکردنەوە، بەدەر لەو پێگەیەى کەپاراستویەتى یان سەپاندنى و هۆکارەکانى دیکە، بەشێکى دەگەڕێتەوە، بۆ ئەو پەراوێز و پەنهان و نهێنى و بۆشاییانەى کەلەنێو تێکستەکەدا هەیە، کاتێک تێکستێکى ئایینى دیاریکراو سەبارەت بە"هاوڕێیانى ئەشکەوت" دەخوێنمەوە، ئەوەى کەسەرنجم رادەکێشێت، نەگوتنى ژمارەى تەواوى ئەو کەسانەیە کەچوونەتە نێو ئەشکەوتەکەوە، سەربارى دیاریى نەکردنى ساڵەکانى مانەوەیان، رەنگە سەرپێى ئەمە ببرێتەوە بۆ نەزانینى ژمارەى کەسەکان و ساڵەکانى مانەوەیان، لەکاتێکدا نەزانین و وەڵام نەدانەوە لەگەڵ رەهابوونى تێکستەکەو زانینى میتافیزیکییانەى پێشوەختى بەهەموو شتێک نەگونجاو و نەشیاوە، ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر هەر ژمارەیەکى سەبارەت بەکەسەکان و ساڵى مانەوەیانى بگوتایە بێ چەندو چوون جێى قبووڵ بوو، کەواتە دەبێت لەڕوویەکى ترەوە تێى بڕوانین، وەک خۆم پێموایە گوتنى هەر زانیارییەک وەک یەقینێک سەبارەت بەژمارەى کەسەکان و ساڵەکانى مانەوەیان، ئەم رووداوەى دەبردە نێو مێژووییەکى بەرجەستەوە، ئەو دەمیش لەگەڵ راستى و دروستى ئەو مێژووە، ئەگەر وایە یان وانییە دەکەوتە ناکۆکییەوە، بەڵام بەوپێیەى کتێبە ئاینییەکان و تێکستەکانیان هەوڵى مانەوە لەدەرەوەى مێژوو دەدەن، کەواتە دەبێت ئەو بۆشاییە جێبهێڵن و خودى زانینەکە پەیوەست بکەن بەهێزە میتافیزیکییەکانەوە، تا تێسکتەکە خودى دەسەڵاتە میتافیزییکییەکەى لەدەست نەدات و هەمیشە بۆشایى و کەلێن و سوووچ و گۆشەى نەزانراو هەبێت، کەتێکست عاجیزە لەئاست وەڵامدانەوەیدا، لەکاتێکدا ئەو تێکستە وەک گوتەیەکى هێزەکانى پشت خۆى، خۆى نمایشدەکات، بەڵام لەهەمان کاتیشدا بۆ نەفی نەکردنەوەى خۆى و مانەوەى بەردەوامى پێویستى بەنەزانراوە زیاتر وەک لەزانراو ).

دروستکردنى خوێنەرى ناخوێنەر یان مردوو پێدەچێت بەدەر لەوەى کارێکى خۆبەخۆ بێت بووبێتە پرۆسەیەک، پرۆسەیەک بۆ موعتادکردنى خوێنەر بەخوێندنەوەى تێکستە مردووەکان و ئەودەم لەجێى گەڕان بەشوێن بۆشایى و کون و کەلێن مەوداو کایە مەعریفیەکان و پرسیارکردن، تەنها گوێقوڵاغى وەڵامەکان دەبێت و تەسلیم بەدیفاکتۆى ئەو چەشنە تێکستانە دەبێت و خۆشەى دەکەن بەگوێڕایەڵى و هیچ نەگوتن و پرسیارنەکردن، بەمەش دەبێتە خاوەن ئەقڵیەتێکى غەیبانى بەو مانایەى کەتەنها بەشى دەبێتە قایلبوون و خۆبەدەستەوەدان بۆ ئەو لێشاوە باوەى کەلەگەڵ خۆى دەیبات، ئیدى ئەو دەم خوێنەر لەگەڵ خوێندنەوەى هەر کتێب و نووسینێکى مردووى بارگاوى بەهەموو ئەو کەرستە میتافیزیکى و غەیبانیانەى کەلەناوەوە تێکی دەشکێنێت، دەبێتە ئەو خوێنەرەکڵۆڵەى کەلەگەڵ خوێندنەوەى هەرچەشنە کتێب و بابەتێکى لەو چەشنە وەک مردوویەک دەبێت چاوەڕێى تەلقیندانى بکات، ئیدى لەو ساتەوەختانەدا خوێنەرێکى ئاوها بەو چەشنە خۆشەکراو هیچ توانایەکى بەرپەرچدانەوەى ئەو تێکدان و شێواندنە ناوەکییەى خۆى نییەو دەرهێنانەوەشى لەو ئاستەنگە کارێکى سەختە، چونکە تەسلیمبوون بەدۆگماکان یەکێکە لەکێشە گەورەکانى نەک هەر خوێنەران بەڵکو نووسەرانیش لەئاست نووسینى تێکستێکدا کەبتوانێت پرسیار بوروژێنێت.

"عەلى حەرب" دەڵێت: ( وادێتە پێشچاو لەمابەینى وتارێکەوە بۆ وتارێکى دیکە من ناکۆک و دژ بەخۆم یان ناکۆک و دژ بەبیرۆکەکانى پێشووترم بم، نکوڵى لەمە ناکەم و ناکرێت شتێکى تریش بم ).

لەدرێژەى هەمان گوتەشیدا دەڵێت:
( ئەگەر نەگۆڕێم و بەردەوام جیاواز نەبم رەنگە لەبیرکردنەوە رابوەستم، یان لانى کەم ببمە مزگێنیدەر و بیرمەندیش بەوە دەکوژرێت کەببێتە مزگێنیدەر ).

رەنگە ئەوەى کە "عەلى حەرب" ئاماژەى پێدەدات یەکێک بێت لەڕێگەچارە سەرەکییەکانى وەستان و راوحکردن و بگرە مەرگى نووسەریش، ئیدى پێویستە هەردەم لەنێو قووڵایى ناکۆکییە خودییەکان و کرانەوە لەئاست مەعریفە جیاواز و راو و بۆچوون و تەرحەکاندا بگەڕێینەوە بۆ نووسین یان خوێندنەوەو هەر بەم شێوەیەش دەتوانین ئیدامەیەکى ئەکتیڤ بەخۆمان بدەین.

هەرچەندە زۆر جار بەناچارى و هێندەى رێزمان و دەستوورى زمان و وشە دەستەواژەکان رێمان پێدەدەن، تێکست بەجوان یان بەهێز و یان دژەکانى ناودێر دەکرێت، بەڵام ئیشکالێک لەهەموو ئەمانەدا هەیەو لەڕاستیدا کاتێک بەنووسینێکى دیاریکراو دەگوترێت تێکست، ئەو واتایە لەخۆ دەگرێت کەدەکرێت بخوێنرێتەوەو قابیل بەڕاڤە و تەئویل و قسە لەسەر کردنە، ئیدى دەکرێت تێکستێک تۆکمەتر بێت لەیەکێکى تر، یان لەئاست خوێندنەوەدا کراوەتر بێت و یەکێکى دى داخراو بێت و ئەمەو زۆر چەشنە تێڕوانین و دەستەواژەو زاراوەو کەرستەکانى دیکەى ناساندنى تێکست، ئەو راستیە ناشارێتەوە کەناکرێت تێکست ببێتە سێبەرێکى نووسەرەکەى، وەک لەو پانتاییە بەناو رۆشنفکرییەى کەئێمەى تێدا دەگوزەرێین سەربارى زۆر شوێنى دیکەى دنیا بەرچاو دەکەوێت، رەنگە تێکستە لاواز و لەرزۆکەکان پێویستیان بەنووسەرەکەیان بێت، لەکاتێکدا داکۆکى نووسەرێک یان هاوبیرەکانى لەتێکستێکى دیاریکراو زیاد و کەم هیچ ناخاتە سەر تێکستەکە، تەنها تێکستە زیندووکانن کەوەک خۆیان هەڵگرى تواناى تێکنەشکاندنن و دەتوانن مەوداکانى زەمەن تێپەڕبکەن و ئەمەش پەیوەست نییە بەچەشن و شێوەى لۆژیکى بوونى یان نەبوونى سەربارى زۆر شتى دیکە کەئەقڵیەتێکى تەقلیدى پێى وایە نهێنى مانەوەى تێکستە زیندووەکان لەوەدایە.

یەکێک لەو کتێبانەى کەلەسەردەمى خۆیدا بۆ بەرگرى کردن لەئایینى مەسیحى و دەسەڵاتى کڵێساو مەرجەعیەتى ئایینى لەلایەن "تۆماس فۆن ئەکوینو" بەناوى " رەخنەگرتن لەکافرەکان"، دژ بە تەرح و بۆچوونەکانى "ئیبن روشد" نووسراوە، لەمڕۆدا وەک تێکستێکى زیندوو سەیر ناکرێت و خوێنەر بەخوێندنەوەى ئەگەر بەمەبەست بیەوێت بیخوێنێتەوە بێجگە لەدژایەتییەکى بێ بنەماى نووسەرێکى ئەوروپى چاخەکانى رابردوو بۆ تەرحەکانى "ئیبن روشد" و رکو کینێکى ئاشکرا، سەربارى ترس و خۆفێکى بێ وێنە لەبۆچوونە جیاوازەکان هیچى دیکەى تێدا نابینێتەوە، هەرچەندە سەیرە پێش ئەوەى نووسەرانى ئیسلام و نێوەندە ئایینییەکانى ئیسلام دژ بەبۆچوون و تەرحەکانى "ئیبن روشد" بنووسن نووسەرێکى ئەوروپى مەسیحى دژى وەستابێتەوە، لەکاتێکدا دواتر بیرو بۆچوونەکانى ئەو بیرمەندە کاریگەرییەکى بێوێنەى کردە سەر نەخشەى فیکریى و ئایینى ئەوروپاو ئەوە بوو ئەوان لەناوەوەڕا گۆڕان و کەچى وڵاتانى عەرەب و رۆژهەڵاتى ئیسلامى هەرچەندە ئەو کتێبانەى "ئیبن روشد" لەزۆر رووەوەو بگرە هەر لەناوەڕۆکەوە جا چ شاراوە یان بەئاشکرا دژ بەو دەسەڵاتە ئایینییە ئیسلامییە بوو کەلەمەرجەعێکدا کۆ ببۆوەو لەگەڵ دەسەڵات جیانەدەکرایەوە، بەهەرحاڵ ئەوروپایەک کەدەستپێشکەر بووە لەدژایەتى "ئیبن روشد" و قەدەغەکردنى کتێبەکانى گۆڕاو پانتاییە ئیسلامییەکەش وەک خۆى ماوەیەوە.

ئەوەى کەلێرەشدا پێویستە ئاماژەى پێبدرێت خوێندنەوەى ئێستامانە بۆ ئەو تێکستانەى "ئیبن روشد" کەماونەتەوەو لەسووتاندن و فەوتان رزگاریان بووە، هاوکات خوێندنەوەى تێکستەکانى "غەزالى" یشە لەگەڵ تێکستە رەخنەییەکانى "ئیبن روشد" بۆ فیکر و تێڕوانینى "غەزالى". بەو پێیەى تێکستەکانى هەردوو نووسەر تۆکمەن و هەردەم قابیل بەخوێندنەوەن و هەڵگرى کۆمەڵێک تایبەتمەندى خۆیانن کەوا لەخوێنەر دەکات وەک تێکست بیانخوێنێتەوە ئەمە لەگەڵ ئەوەى کەوەک ئاماژەمان پێدا ئەوەى هەردوو نووسەر نووسیویانە دیارە پێشتر "غەزالى" و پاش نزیکەى هەشتا ساڵێکیش "ئیبن روشد"، وەک خۆیان هەڵگرى خەسڵەتەکانى تێکستن و قابیل بەخوێندنەوەن، بەبێ ئەوەى چۆنیەتى خستنە رووى میتۆدى و فیکریى و تێڕوانین و بۆچونەکان هیچ کاریگەریەکى هەبێت، چونکە بەدەر لەهەر دۆگماو بۆچوونێکى پێشوەخت و سەلەفى و راوەستاو لەپشت ئەوەى خستویانەتەڕوو، لەساتەوەختى کردەى نووسیندا زۆر شتیان رەنگە بەئاگا یان بێئاگا شاردبێتەوە کەئێستا بەخوێندنەوەیان هەوڵى کەشفکردنیان دەدەین، سەربارى ئەوەى کەویستویانە بیڵێن و نەیانوتووەو دەیان وردەکارى تر کەتێکستە زیندووەکانى پێدەناسرێتەوە، ئەمە جگە لەوەى کەتێکستەکانیان بۆ خۆیان هەڵگریین. وەڵامدانەوەى "ئیبن روشد" بۆ "غەزالى" سەبارەت بەوەى کە" غەزالى" لەڕێى خستنەڕووى بیست چەشنە بۆچوونەوە بەرپەرچى تێکستە فەلسەفییەکان و فەیلەسوفەکان دەداتەوەو تا دەگاتە بەکافر لەقەڵەمدانى "فارابى" و "ئیبن سینا"، دەرحەق بەوەى کەئەوان دنیا لەهەموو شتێک بەکۆنتر دەزانن و پێیان وایە یەزدان وردەکارییەکان نازانێت و...تاد. "ئیبن روشد" لەکتێبى "تەهافوتى تەهافوت"دا بەرپەرچى تێڕوانینەکانى "غەزالى" دایەوەو ئیعتیبارى بۆ فەلسەفە گەڕانەوەو "ئیبن سینا" و "فارابى" یشى لەخانەى تەکفیر هێنایە دەرێ و هێرشێکى زۆر توندى کردە سەر "غەزالى" و بە پیاوێکى شەڕانگێز و جاهیل و خراپەکارى دایەقەڵەم کەلەپێناو سەپاندنى راوبۆچوونەکانى سڵى لەبەکار هێنانى هیچ شێوازێکى پڕ پێچ و پەناو دووڕووانە نەکردۆتەوە بەتایبەتیش لەپێناو تەکفیرکردنى ئەو دوو زاتەى کەناومان هێنان. بەڵام دیارە ئەوەى کە"ئیبن روشد" لەنووسینەکانیدا سەبارەت بەو مەسەلەیە شاردویەتییەوە، پاشگەزبوونەوەى "غەزالى" یە لەتەکفیرکردنى ئەو دوو زاتە وەک لەکتێبى "تەفرەقە" دا ئاماژەى پێداوە، بێگومان تێکستە زیندووە تۆکمەکان زۆر لەوە قووڵترن سەرپێى تێیبڕوانین و لێیخووردببینەوە. چى لەوە سەیرتر هەیە "ئیبن روشد" لەژێر پەردەى پەیوەست بوونى بەئایین و بیربۆچوونە میتافیزیکییەکانەوە بێت و ئاماژە بەوە بدات کەخوداوەند نابێت لەنێو زەمەندا قەتیس بکەین، چونکە ئەو خالیقى هەموو ئەو شتانەیە کەدروستى کردووەو بەو پێیەش هیچ یاسایەک کەئەو شتانە دەگرێتەوە ئەو ناگرێتەوە، کەواتە خوداوەند لەدەرەوەى زەمەندایە و هەموو شتەکانى دیکەش لەنێو زەمەندان، ئیشکالەکە تەنها ئەوەندە نییە بەڵکو لاى ئەو بیرمەندە شتێکى ترەو بەشارەوەیى و زۆر زیرەکانە خۆى لێداوە ئەویش ئەوەیە کەجەخت دەکاتە سەر ئەوەى کەجووڵە تەنها خەسڵەتێکى تایبەتە بەو شتانەى لەنێو زەمەندان و هیچ شتێک لەدەرەوەى زەمەن و دنیاى ماتەریاڵ جووڵەى نییە، لەڕوانگەیەکى ترەوە کەواتە هیچ شتێک نییە بکەوێتە دەرەوەى زەمەن و ئەگەر تەسەوورێکیش بۆ شتێکى وا هەبێت ئەوە ئەو شتە لەڕاستیدا نییە!؟.

ئەم ئاماژە پێدانەمان بۆ ئەوەیە کەبزانین تێکست تەنها ئەوە نییە کەوەک خۆى لەخۆى دەگرێت، بەڵکو شاراوەو نەگوتراو و تەنانەت ئەو گوتراوانەشى کەبەو چەشنەى لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا پەردەپۆشکراوە شتگەلێکى زۆر گرنگن بۆ کردنەوەى دەرکەکانى تێکست و دۆزینەوەى کۆدەکانى و کارى خوێنەرى جیدیش هەوڵدانە بۆ کەشفکردن و دۆزینەوەو گەڕانى زیاتر بەشوێن نهێنى و پەنهانەکانى تێسکتدا، ئەمەش لەکاتێکدا خوێنەر دەڕۆستى دێت کەتوانیبێتى ئەو وەهمە لەمێشکى خۆیدا بسڕێتەوە کە تێکستە تۆکمەکان بەچەشنى قەڵا سەختەکان پێویستیان بەسوپایەک هەیە تا ماوەیەکى دوور و درێژ گەمارۆى بدەن و لەڕێکەوتێکیشدا دیوار و دەرکەکانى تێک بشکێنن و ئەگەر توانیان داگیرى بکەن.

بەدرێژایى ساڵانێک سیستەمێکى بەرفراوانى فیکرى و رۆشنبیرى و ئەدەبیى میتافیزیکى کارى بۆ وێناکردنى تێکست کردووە وەک شاکارێکى موقەدەس و نووسەریش وەک بوونەرێکى تەقدیسکراو، بەمەش کارى خوێنەریان کورتکردۆتەوە بۆ وەرگرتنى ئەوەى کەهەیە بێ چەندوچوون و بگرەو بەردەى خوێندنەوەیەکى جیدیانە، نێوەندى ئەدەبى و رۆشنبیرى و فیکرى و رەخنەیى کوردیش بەشێوەیەکى بەرچاو هەندێک لەنووسەرانى کوردى کردۆتە قارەمان و هەوڵیداوە بەگێڕانەوەى ماجەراکانى ژیانیان و بەسەرهاتە جۆراو جۆرەکان و هەڵوێستە بەنامێیەکانیان نووسینەکانیان بخاتە پەراوێزەو هەردەم ئامادەگى بە ناوەکان بدات لەبرى تێکستەکان، ئەمەش لەسەرجەم کتێبە ئەدەبییەکانى قۆناغى خوێندن و لەدەرەوەى ئەوانیش لەزۆرێک لەنووسین و لێکۆڵینەوەکاندا دەبینرێتەوە، ئیدى بەشێکى زۆرى خوێنەرانى کورد ئاگادارن بۆ نموونە لەوەى فڵانە شاعیر کوڕى کێ بووەو دەچێتەوە سەر چ نەسەب و عەشیرەت و خێڵێک و لەکوێ فەقێ بووەو لەکوێ بۆتە مەلا و لەکوێ مردووەو چەندین شتى لەو بابەتەش، سەربارى خستنەڕووى سەرپێیانەو پێناسەکردنێکى بوار و مەوداکانى نووسینى و گرێدانەوەى بەقۆناغێکى دیاریکراوى ئەدەبییەوە، زۆربەى ئەوەى کەئەو دەم و ئێستاش دەکرێت:( تەنها لەکۆڵخۆکردنەوەو زیادکردنى ژمارە ناوەکانە و ئامرازێکە بۆ وروژاندنى هەست و سۆزى نەتەوەیى و شتى لەو بابەتەو ئەویش وەک زۆر شتى دیکە لەڕوانگە تیرەگەرییە فیوداڵییەکەوە مامەڵەى لەگەڵ کراوەو وەک دانانى ناوێکى نەشیاو لەگەڵ نووسەرانى سەردەمێک لەسەردەمەکان و ریزبەندیکردنى و ئاماژە پێدانى و حیساب بۆ نەسەب و جێگەو شوێنە کۆمەڵایەتییەکەى کراوە، ئەگینا هەن هیچى ئەوتۆیان نەنووسیوە ئەگەر نەڵێین هەر نووسینێکى ئەو تۆیان نییە کەوەک ئەدیب ناویان بهێنرێت، کەچى لێرەو له‌وێ بەویستى فڵان و فیسارە کەسى دەستڕۆیشتوو ناویان دەچێتە لیستی نووسەرانى سەردەمێکى دیاریکراوەوە، هەرچەندە ئەمە ئەگەر کێشەش بێت لەڕووى تاکەکەسییەوە هێندەى ئەوە کێشە نییە کەتۆ بەدرۆ مێژوویەک بۆ ئەدەبیاتى میللەتێک دروستبکەیت و فێڵ لەنەوەیەکى خۆت بکەیت و پێیان بڵێیت بۆ نمونە لەکاتێکدا تۆ ئەگەر خاوەنى بیست شاعیر بیت کەشاعیر بێت کەچى ناوى سەد شاعیریان بۆ ریزبکەیت و پێیان بڵێیت ئەمانەن کەڵەشاعیرەکانى شیعرى کوردى!!؟ لەکاتێکدا هەر وەک نمونەیەک عەرەب پاش ساڵانێک لەدانە پاڵى کۆمەڵێک شیعرى زۆر بۆ شاعیرەکانى سەردەمى جاهیلییەت، بەبێ ئەوەى وەک لایەنى ئیستەتێکى یان ناوەڕۆک هیچ کێشەیەکیش لەو شیعرانەدا بەدى کرابێت، کەچى وردبوونەوەو خوێندنەوەى لێکۆڵینەوەى رەخنەکارانى ئەدەبەکەیان واى لێکردن زۆربەى ئەو شیعرانەى کەپێشتر بەشیعرى شاعیرانى سەردەمى جاهیلییەت لەقەڵەمدرابوو وەلابنێن بیکەنە دەرەوەى بازنەکانى ئەدەبیاتى سەردەمى جاهیلییەتەوە وەک عەرەب خۆى ناوى دەبات).

ئەمە لەگەڵ ئەوەى هیچ کاتێک زۆرێک لەتێکستە باشەکان لەهیچ شوێنێکى دنیادا نەچوونەتە نێو رەسمیاتى دامو دەزگا رەسمى و کتێبەکانى قۆناغەکانى خوێندنى وڵاتانەوەو پێویستیشە نەچێت، ئەمەش باشترین شتێکە بۆ مانەوەى ئەو تێکستانە بەزیندووێتى، چونکە هەر کاتێک تۆ هەر تێکستێکت کردە ماتەریاڵى خوێندن بەزۆر و ئەزبەرەکردن و لێپرسینەوە، ئەوە گەورەترین بێحورمەتیت بەو تێکستە کردووەو بەتەواوى مرانووتە، هەروەک چۆن سەرۆکى یەکێک لەوڵاتەکانى ئەمریکاى لاتین پاش چاپکردنى ملیۆنەها نوسخە لە"دۆن کیخۆتە" و بەزۆر دابەشکردنى بەسەر خەڵکى وڵاتەکەیدا و بانگەشەکردنى بۆ ئەوەى کەدەبێت هەموو کەسێک بیخوێنێتەوە، جوانییەکانى ئەو تێکستەى لاى بەشێکى زۆرى خوێنەران کوشت و "دۆن کیخۆتە"ى کردە ئامڕازێکى ریکلامى بۆ خۆى و دەسەڵاتەکەى.

ئەمە لەگەڵ ئەوەى بەشێکى زۆرى ئەوانەى خۆیان سەرقاڵى نووسینى رەخنەیى کردووە، هێشتاکە نەگەیشتوونەتە ئەو تێڕوانینە رەخنەییەى کەدواجار لاى "غەزالى" دروست بووە، سەبارەت بەوەى رەخنەیەک لەسەر دژایەتى و لێدانى ئەم و ئەو دروست بووبێت، زۆر دەستەوسانترە کەحەقیقەتێکى مەعریفى بەرهەمبهێنێت، چونکە دژایەتى و لێدان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کەتۆ حەقیقەتێکت لایە جیاواز لەوەى کەخراوەتەڕوو، بەمەش کارى تۆ دەبێتە پاکانەو پاساو هێنانەوە بۆ حەقیقەتێکى پێشتر زانراو و سەلمێنراو، بەو پێیەش هەرگیز ناتوانیت فیکر و مەعریفەیەکى نوێ بەرهەمبهێنیت، سەرقاڵبوونى رەخنە بەدانەرى تێستەوەو لەبیرکردنى تێکست دیاردەیەکى ترسناکەو تەنها پێکدادان و دژایەتییەکى بێماناى لێدەکەوێتەوە.

" رۆلان بارت" دەڵێت: ( دانەر بوونى نییە تەنها لەساتەوەختى بەرهەمهێناندا نەبێت، منیش وەک خۆم و لەم ئەزموونە خاکییەمەوە هەستم بەوە کردووە کە پاش نووسین هیچ نامێنێتەوە لەبارەیەوە بیڵێم و هیچ پێوەندییەکى موڵکایەتى و بەڕێوەبردنیش پێوەم نابەستێتەوە ).

یان دەڵێت:
( تێکست دادەنرێت و دەخوێنرێتەوە بەچەشنێک کە لەهەموو لایەنەکانەوە دانەر تێیدا غائیبە ).

زۆر جاران نووسینە جیدییەکان بەگشتى و شیعریش بەتایبەتى لەڕووى مامەڵەکردنى لەگەڵ یەقین و گومان و جێهێشتنى بۆشاییەکانەوە، "تاوییەکان"م بیردەخاتەوە.

" چوانگ تز" "تاو" بەو شتە دەچووێنێت کەهەم بۆشاییەو هەم نابۆشایى، لەکاتێکدا هیچیان نییە. دەیچووێنێت بەو شتەى کەڕەگ و قەدەکان دروست دەکات و بەڵام نابێتە ئەوان، کۆبوونەوەو جیاکردنەوە دروست دەکات، لەکاتێکدا خۆى نەجیادەکرێتەوەو نەکۆشدەکرێتەوە..وەک لەگوتەیەکى "تاوییەکان"دا هاتووە:
( له‌وێ سەرەتایەک هەبوو
له‌وێ سەرەتایەک هەبوو دەکەوتە پێش ئەو سەرەتایەوە
له‌وێ بوونێک هەبوو
له‌وێ نابوونێک هەبوو ).

رەنگە زیندووترین تێکست ئەو تێکستە بەراییە بێت کەدەیەوێت ببێتە سەرەتا یان بۆ خۆى ئەو سەرەتایەیە کەدەبێت هەوڵى دۆزینەوەى بدەین، ئەگەر پێشمان وابێت هەر سەرەتایەک سەرەتایەکى دیکەى لەپشتەوەیەو بەم چەشنە سەرەتاکان لەشوێنێکدا راناوەستن و سەقامگیرنابن، یان بەبڵێین تەواو نابن و نابنە کۆتایى، ئەو دەم خوێندنەوەمان بۆ تێکست دەبێتە کردەیەکى بەردەوامى گەڕان و هەوڵدان بۆ کەشفکردنى نەگوتراو و نەزانراوەکان.. هەوڵدانیشمان بۆ خوێندنەوەى نەنووسراو و نەگوتراو و نەزانراوەکان، هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەى ئەو دنیا ونبووەى کە دانەر خۆشى لێى بێئاگایە.

لەوتارێکى دیکەدا ئاماژەم بەهەندێک لەو دەنگە جیدیانەى نەوەى نوێى شیعر دابوو، کەهێندەى خۆم وەک خوێنەرێک ئاگادارى هەوڵدانە شیعرییەکانیانم، وەک پێشتریش ئاماژەم پێدابوو، لێرەشدا جارێکى تر جەخت دەکەمە سەر ئەوەى کەبێگومانم لەدەرەوەى ئەو ناوانە دەنگى تر هەن و دەشبن، ئەوەى کەمن پێشتر و ئێستاش نووسیوومە تەنها هەوڵدانێکە بۆ خوێندنەوەى هەندێک لەنەخوێندراوەکانى نەوەى نوێى شیعر، ئەوەندەى کەدەرفەتم بۆ بلوێ و بتوانم، ئەگینا هیچ مەبەستێکم لەهێنانەپێشى کۆمەڵێک ناو و سڕینەوەى کۆمەڵێک ناوى دیکەى گەنجان نییە، لەکاتێکدا کەوەک بەدرێژایى ئەم وتارە ئاماژەم پێداوە ئەوەى کەگرنگە تێکستە نەک دانەر و ئەوەى کەمنیش وەک خوێنەرێک دەیخەمەڕوو بڕوانامە بەخشینەوەو بروز پێکردن و بگرەو بەردەى لەو جۆرە نییە، وەک کۆمەڵێک کەسانى ئازیز بەنامە گلەییان لێکردبووم کەبۆ ناوى کەسێکم هێناوە و ناوى یەکێکى دیم لەیاد کردووەو زۆر شتى لەو جۆرە کەکارى من نییەو ئاماژەدانیش بەناوەڕۆکى نامەو ناوى هەر کەسێک کەنامەى بۆ ناردبێتم بەکارێکى جوان و شیاو نازانم و مەگەر تەنها وەک ئاماژەپێدانێک بۆ ئەوەى خوێنەر لەو ئیشکالانە بگات، کەنووسەرى هەر خوێندنەوەو کارێکى رەخنەکارى دواتر رووبەڕووى دەبێتەوەو لەقاڵبێکى شەخسیدا مامەڵەى لەگەڵدا دەکرێت، تەنانەت چەند بەڕێزێک پێیان وایە وەک لەنامەکانیاندا خستویانەتەڕوو کەمن تاوانێکى زۆر گەورەم کردووە چونکە شاعیرەگەنجەکانى باکوورى کورستان و رۆژئاواى کوردستانم پشتگوێخستووە؟!.. راستیەکەى من ئاگادارى بەرهەمى شاعیرە گەنجەکانى هەموو کوردستان نیم و کەم تا زۆر ئەوەندەى ئاگادارم دەتوانم شتێک بڵێم و وەک ئاماژەپێدانێک بیهێنمە نێو خوێندنەوەیەکى دیاریکراوەوە، ئەمە جگە لەوەى من تەنها خوێنەرێکى شیعرى گەنجانم و ئەوەندەى دەرفەتى خوێندنەوەیانم هەبێت و بیانبینم، ئەگینا رەخنەگرێکى تایبەت بەو بوارە نیم و جگە لەخستنەڕووى خوێندنەوەیەکى سادەو ساکارى خۆم دەرحەق بەو شیعرانەى نەوەى نوێ، بانگەشەى هیچی ترم نەکردووەو کارى نووسەریش بانگەشەکردن نییە، ئەمە جگە لەوەى من نەمگوتووە ئینسیلۆپیدیایەک لەسەر تەوژمى نوێى شیعریى گەنجانى بەشێک یان هەموو بەشەکانى کوردستان دەنووسم، وەک گوتم ئەوەى گرنگە بوونى تەوژمێکى لەو چەشنەیەو هەر غیابى رەخنەى کوردیشە کە وایلێکردووم بۆ جارێکى دیکەش بێمەوە نێو هەمان کایە، کەبەڕاى من بەتەواویى فەرامۆشکراوەو ئاوڕ لەو دەنگە نوێیانە نەدراوەتەوە، ئێمە لێرەدا لەئاستێکى شەخسیدا قسە لەسەر نەوەى نوێى شیعرى کوردى ناکەین و کارمان بەوە نییە کێیان بەردەوام دەبێت و هەوڵى نوسینى جوانتر و جوانتر دەدات، یان کێیان لەمەودوا خراپتر دەنووسێت، ئەوەى گرنگە بوونى تەوژمێکى شیعرییەو بەتایبەتیش ئەوانەى جدییەت لەکارەکانیاندا دەبینرێتەوەو وەک پێشتریش لە وتارەکەى تردا ئاماژەم پێداوە:

( ئاماژەدانم بەو ناوانەى کەلەنێو تەووژمى شیعرى نوێى کوردیدا هەن و دەنووسن ئاماژەدانێکى سەرپێى نییە، چونکە پاش خوێندنەوەى کەم تا زۆرى شیعرەکانیان، لەزۆر بڕگە و کۆپلەو رستەو وشە و تەنانەت هەندێک جار لەناونیشانى شیعرەکانیشیاندا هەستم بەهەوڵدانیان کردووە بۆ راگرتنى خوێنەر، ئیدى کارکردنى بەردەوام و ئەزموونکردنى دنیاو هەوڵدانى هەردەمى ئەوانە، دواجار دەکارێت شتێکى جوداو جیاوازى لێبکەوێتەوە، کەقابیل بەخوێندنەوە بێت و راڤە و شیکارى و تەئویلى بۆ بکرێت.

بەهەرحاڵ لەنێو ئەو فەوزا و ئاشووبەى ئێستاى ئەدەبیات و رۆشنبیرى کوردى و شەڕەجەنگى ناوەکاندا، لەئاست تێکستە شیعرییەکانى ئەو گەنجانەدا پێویستە هەڵوێستەیەک بکەین و بڕوانینە ئەو جوگرافیایەى کەئەوان بەگشتى کارى تێدا دەکەن و لەو پێگەیە وردبینەوە کەئەوان دەیانەوێت لەسەرى رابوەستن، یان نایانەوێت و کەچى بێئاگا لەوێدا راوەستاون.

ئاشکراشە لێرەدا کارى ئێمە خوێندنەوە بۆ سەرجەم شیعرەکانیان، یان شیعرێکى دیاریکراوى هەر یەکێکیان نییە، بەڵکو ئەوەى کەدەمانەوێت ئاماژەى پێبدەین وەک پێشتریش باسمان لێوەکرد هەوڵدانیانە بۆ راگرتنى خوێنەر. دیارە تێکست-یش ئەو موقەدەسە کامڵە نییە کەوەک زۆر کەس پێى وایە دەبێت بەڕادەیەک کامڵ بێت، کەهیچ کونۆچکەو کەلێن و بۆشاییەکى بەجێ نەهێشتبێت، بەڵکو ئەمە زۆر بەپێچەوانەوەیە تێکستى قابیل بەخوێندنەوە ئەو تێکستەیە کەهەردەم بۆشاییەکانى زیاترە لەپڕکردنەوەکانى.

"ژاک دریدا" سەربارى جددییەتى تێکستى"دادگایکردن"ى "کافکا"، کەچى تێکستەکە جێ دەهێڵێت و خوێندنەوەیەکى زۆر سەیر و سەمەرە و قووڵ و جیددى تەنها بۆ ناونیشانەکەى دەکات، بۆیە دەکرێت لەسەرجەم ئەزموونى نووسەرێکدا، تەنها قسە لەسەر پەرەگراف و دێڕو وشە و ناونیشانەکەى بکەین، لەدیدگەیەکى تەفکیکییەوە تێکست هەڵبوەشێنینەوەو پاشان کارى لەسەر بکەین ).

بۆ ئاشناکردنى زیاترى خوێنەر بەهەندێک لەنموونە شیعرییەکانى نەوەى نوێ لێرەدا ئەوەندەى بتوانم ئاماژە بەهەندێک نمونەى شیعرى دەدەم کەنزیکە لەتەوەرى سەرەکى باسەکەمانەوە.

گەر ئەو دیو تێکستە شیعرى ( عەندەلیبێک لەمندا...ئیعتیاد بەخۆکوشتن )ى "زمناکۆ بورهان قانع" بخوێنینەوە، سەربارى ئەو کارکردنەى کەلەنێو تێکستەکەدا دەکەوێتە پێشچاو، بەڵام ئەگەر هەوڵێک بۆ خوێندنەوەى نەخوێندراوەکانى ئەو شیعرە بدەین، دەبینین تەسەووراتێکى تەسەوفیى "تاو"یى کەوتۆتە ئەو دیو تێکستەکەوە، سەبارەت بەگرێدانى سەرکەوتن و کوشتن و خود، "تاوییەکان" باوەڕیان وایە:
( ئەوەى بەسەرکەوتن شادمانە، شادمانە بە کوشتن، ئەوەى بەکوشتنیش شادمان و بەختەوەر بێت، ناتوانێن ببێتە تەواکەرى خۆى).

واتە گەر شادمان نەبیت بەکوشتن(بەخۆکوشتن-ەشەوە) ئەو دەم شادمانیش نابیت بەسەرکەوتن!؟ ئەم تێڕوانینە لەودیو تێکستە شیعرییەکەوە کارى کردۆتە سەر خودى تێکستەکەو نغرۆى یەئس و بێهوودەییەکى بێوێنەى کردووە، خودێک کەنەتوانێت بەختەوەر و شاگەشکە بێت بە سەرکەوتنەکانى، لەکاتێکدا سەرکەوتن و کوشتن دوالیزمێک بن و خود تەنها لەڕێى رەتکردنەوەى هەردووکیانەوە بتوانێت بگاتە خۆى، بەواتاى گەیشتنە قووڵترین و تاریکترینى ئەو شوێنانەى کەلەنێوەوەدا هەن و سەرچاوەى کەئابەت و حوزنێکى ئەبەدین.

وەک لەتێکستە شیعریەکەدا هاتووە:
( تۆ عەندەلیب/ موعتادم مەکە بەتێکشکان لەم جەهەنەمە سوورەدا/ کەخۆشنوودى حەرامە لێى/ بێهۆشم مەکە بەئەفیون/ لەم دۆزەخە رەشەدا/ کەپێکەنین غایبە تیاى/.....تۆ بخوێنە ئەى جومجومەى پڕ خورافات/ ئەى وەهمى من/ ئەى زەخرەفەى پڕ ئیعتیاد/ ئەى تاعونى قریشکەى من/ ئەى شالوورى پڕ حوزنى من/ تۆ بخوێنە ئەى عەندەلیب/ تۆ بخوێنە...).

ئاستەمە بەبێ بوونى ئەو گومانەى کەدەکەوێتە نێو یان ئەودیو تێکستەکانەوە، تێکست وەک بونیادێکى زیندوو خۆى بەرجەستەو وێنابکات.

وەک نمونەى ئەو گومانەى کەلەتێکستە شیعرییەکانى ئێستا گەنجاندا بوونى هەیە، دەکرێت ئاماژە بەچەند کۆپلەیەکى تێکستە شیعرى " ئەو سەندەڵێکە بەتەنیشت قسنى منەوە دەڕوێت"ى "تێکۆشەر خالید" بدەین:
( من ئەوان دەبینم چۆن دەخزێنە کۆشى شەوەوە/ من خۆمان دەبینم چلۆن دەڕژێینە ئامێزى سەفەرە/....ئەى نەورەسى کاڵى عەسرانى من/ لەوردبونما، کاتێک پارچە پارچە دەبم بەفیراق/ چەپاوم کە.. چەپاو پارچەکانم ببەرەوە بۆ ئەو بەر/ لەیەکێک لەکۆڵانەکانى وەردا بمنێژە/.....موناجاتێک شک نابەم.. بمباتەوە سەر دواهەمین نزاى بەکوڵى شەونم/ ئەزانم پێ راناگەم و ئەوە دەبێت کەنابێت/......).

لێرەوە گەر بگەڕێینەوە سەر ئەو چەند دێڕەى "هێرمان هیسە" کەلەدەسپێکى بابەتەکەماندا خستوومانەتەڕوو و لەئاست ئەفسانەى قووڵاییەکان رابوەستین، دەبینین بەشێکى زۆرى کاریگەرى ئەفسانەکان لەسەر زەینى ئێمە پەیوەستە بەو گومانەى لامان دروستى دەکات، لەکاتێکدا کەبەو پەڕى یەقینەوە بەسەرهاتگەل و سەرگوزشتەو هەموو شتەکانى دیکە دەخاتەڕوو، بەڵام خوێندنەوەیەکى وردى ئەفسانەکان بەگشتى دەمانگەیەنێتە ئەو راستیەى کەهەر لەسەرەتاوە هەموو یەقینێک کەدەیخاتەڕوو، لەقووڵاییەکانى گومانەوە سەرچاوەى گرتووە.. پێداگرتنى بەردەوامیشى لەسەر یەقین بوونى هەموو ئەوەى کەپێمانى دەڵێت، هەوڵدانێتى بۆ شاردنەوەى گومانگەلێک کەلەپشت گوتار و گوتنە سەرەکییەکانەوە خۆى حەشارداوە.

وابەستەبوونى شیعر بەئەفسانەوە، یان دەتوانین بڵێین دوالیزمى شیعر و ئەفسانە بەچەشنێکە کەئاستەمە لێکیان داببڕین، بەلەبەر چاوگرتنى هەڵهاتنى هەردووکیان لەپرەنسیپە میکانیکییەکان و یاسا لۆژیکییەکانى فەلسەفەو زانست، فەلسەفە بۆ چێکردنى سیستمەکان پەنا بۆ چەمکەکان دەبات بۆ تەفسیرکردنى دنیاو زانستیش بەپرەنسیپ و هێماکانى دواجار دنیا دەکاتە هێماو سیمبۆلى ماتماتیکى و فیزیکى و کیمیاویى و بایۆلۆژى و...تاد.

بەڵام ئەفسانە وەک شیعر پەیوەستە بە هەست و سۆز و وەک ئەویش هەوڵى وێناکردنى دنیایەکى سەیرو سەمەرە دەدات، لەگەڵ واڵاکردنى شاڕێگەیەک لەمابەینى ئاگایى و بێئاگایدا، بەچەشنێک کەهەردەم ئەو دوو چەمکەو چەمکگەلەکانى دیکە لەبارێکى نائاسایى جێگۆڕکێپێکەردا دەهێڵێتەوە، هەر بۆیە تەنانەت لەمڕۆیەکى میکرۆ-ڤیزیۆنى تەکنەلۆژیشدا، لەجێى ئەوەى وەک چاوەڕوان دەکرا لەناو بچێت و نەمێنێت، کەچى لەجاران خەست و خۆڵتر و چڕو پڕتر دەبووژێتەوە، ئیدى ئەفسانەگەلە شیعرییەکان، یان شیعرە ئەفسانیەییەکان هەردەم ئەوەمان بیردەخەنەوە کەئێمە لەم دنیایەدا چەند بێکەس و تەنیاو تەریکین، چەند کڵۆڵ و داماو و هەش بەسەرین دەرحەق بەو چارەنووسە نەگۆڕەى کەچاوەڕێمان دەکات!؟. ئێمە لەڕێى خەیاڵەوە، خەیاڵى نێو ئەفسانەو شیعرەکان دەتوانین بچینە دەرەوەى زەمەن و لەهەمانکاتیشدا بەوپەڕى ئیغتیرابەوە جارێکى دیکەو بەچەشنێکى تر دەمانهێنێتەوە نێو زەمەن، نەک بەو پێیەى زانیارى و راستییەکمان بۆ دەخاتەڕوو، بەڵکو بەو پێیەیەى کەئاماژەو ئیحا و ئیماکان لەخۆ دەگرێت لەبرى راڤەکارى و وابەستەکردنى لۆژیکییانەى شتەکان بەیەکترییەوە، بەو شێوەیەش دەتوانێت هەردەم لەگوماندا بمانهێڵێتەوە. شیعر و ئەفسانە ئەو دوانەیەن کەئاستەمە بزانین کامیان دەبنە سەرەتاى ئەویدیکەیان و واپێشدەچێت هەردووکیان پێکەوە هاتبێتنە بوون، لەکاتێکدا زمانە سیحرییەکەى شیعرە ئەفسانەکان وێنا دەکات، لەهەمان کاتیشدا هەر فەزا و ئەتۆمۆسفێر و خەیاڵى نێو ئەفسانەکانیشە ئەو زمانە سیحرییە شیعرییە دەهێنێتە گۆو هەر بۆیە فەلسەفە هەر لەسەرەتاوە دژ بەئەفسانەکان وەستاوەتەوە، بەواتایەکى دى دژ بەشیعریش وەستاوەتەوە.. بۆیە"ئەفلاتون" شاعیرانى لەکۆمارەکەى خۆى وەدەرنا، تا لەڕێى ئەوانەوە ئەفسانە دزە نەکاتە نێو کۆمارە یۆتۆبیاییەکەیەوە. قورئانیش وەک کتێبێکى ئایینى رەتیکردۆتەوە کەئایەتەکانى شیعر بن، بۆ سەلماندنى ئەمەش ئاماژەى بەشاعیران داوە وەک کەسانێک کەخراپەکاران دوایان دەکەوێت و ....تاد.

شایانى باسیشە هەر شوبهاندنێکى تێکستە ئایینییەکان و شیعر، لەڕوویەکى ترەوە شوبهاندنێتى بەئەفسانەکان.. کە خودى سەرجەم ئایینەکان هەر لەدەسپێکیانەوە بانگەشەى ئەوەیان کردووە، کەئەوەى ئەوان دەیخەنەڕوو ئەفسانە نییە، بەڵکو حەقیقەتێکى ئیلاهییە؟!. هەر بۆیە سەربارى دژایەتیکردنى بەردەوامیان بۆ فەلسەفە کەچى فەلسەفەیان بەنزیکتر لەخۆیان زانیوە وەک لەئەفسانە و شیعر.

مەبەستمان لەباس و خواسەکەى پێشووتر سەبارەت بەئەفسانەو شیعر کاریگەرى ئەو دوو ژانرەیە لەسەر هەندێک لەشیعرەکانى نەوەى نوێ، نەک بەو چەشنەى کەپێشتر کارى تێدا کراوە، بەڵکو بەشێوەیەکى کەمێک شاراوەو پەردەپۆشکراو و بگرە بەبێهەستکردنى دانەرى ئەو چەشنە شیعرانەش گەراِوەتەوە، شیعرى (ئیعتیاد بەخۆکوشتن) لەگەڵ ئەو قوڵاییە "تاو"ییەى کەهەیەتى و زیاتر دەیباتە نێو دنیاى تەسەوفەوە، بەڵام لەباڵێکى دیکەشەوە دەچێتە نێو ئەفسانەوە، ئەفسانەیەکى نزیک لەئەفسانەى سیزیف ولەم وتارەشدا دەرفەتى باسکردنى پێوەندییەکانى نێوان تاوییەکان و فەلسەفەو ئەفسانە و تەسەوفمان نییە و لەکاتێکى تردا ئەگەر دەرفەت رەخسا دەگەڕێینەوە سەرى. لێرەدا ئاماژە بەشیعرێکى دیکەش دەکەین کەشیعرى "لەرینەوەى وشەکان"ى "رابەر فاریق"ەو بەتایبەتیش کۆپلەیەکى:
( هەمووتان چوون بۆ سەفەر، هەمووتان
کەستان نەگەڕانەوە
بەتەنها چووم بۆ سەفەر، بەتەنها
ئێوەیشم لەگەڵ خۆمدا هێنایەوە
ئاخر، لەوەستاندا بەڕێکەوتن
لەڕۆیشتندا بەڕێکەوتم و هاتمەوە )

ئەو یەقینەى لەوێناکردنى دیوى دەرەوەى ئەم کۆپلە شیعرەدا هەیە بەیەقینى نێو ئەفسانەکان دەچێت، گومان لەودیو تێکستەکە دەمێنێتەوەو خوێندنەوەیەکى سەرپێیانە ناهێڵێت پەى بەگومانە شاراوەکەى بدەین!؟.

"عەلى حەرب" دەڵێت: ( بۆ رزگاربوون لەسێبەرى شیعرى پێویستمان بەسێبەرێکى دیکە... رزگاربوونیش لەستراتیژییەتى ناوەکانیش بەبێ خستنەگەڕى دژەستراتیژیەتێک چێ نابێت ).

رەنگە هەبن لەهەوڵدانیان بۆ راڤەو شرۆڤەى ئەم کۆپلە شیعرییە وێنەیەکى لێکچوو یان کەمێک جیاوازمان بۆ بگێڕنەوە، وەک ئەوەى لەنێو ئەو چەند دێڕەدا دەکەوێتەڕوو..بەڵام کارى خوێندنەوەیەکى زیندوو گێڕانەوەو خستنەڕووى مەبەست و نیازى دانەرى تێکست نییە، بەڵام زۆرێک لەو خوێندنەوانەى کەکراوەو دەکرێت، دەچنە خانەى تەقلیدییەتى خوێندنەوەى تێکستەوە کەلەهەر هەموویاندا دانەر بوونى هەیەو بەشێوەیەکى بەرچاو زاڵە.

خوێندنەوەى تەقلیدییانەى تێکست ئەو چەشنە خوێندنەوەوەیە کەوابەستەى نووسراوى نێو تێکستەکەیەو لەناساندنى دنیابینى و بیرو بۆچوونى دانەر لانادات و بەباش و بەخراپ هەر بەدەورى ئەوە و شتەکانى تردا دەخولێتەوە، ئاشکراشە ئەم جۆرە خوێندنەوانە دۆگماى تەسەووراتە پێشینەکان تێپەڕناکات و بەردەوام دەمانباتەوە بۆ نێو بازنەیەکى داخراو.

ئەمە جگە لەوەى سەبارەت بەو کۆپلەشیعریەى کەئاماژەمان پێدا، هەر کەسێک لەگەڵ گوتارى پشت ئەو دێڕە شیعریەشدا مامەڵە بکات دەکەوێتە هەڵەوە، چونکە گوتار پەردەپۆشێکى ئەو گەمەیەیە کەتێکست دەیکات.

بەڵام کارى ئێمە گەڕانە بەشوێن تێکستى بەراییدا، تالەبەردەم یان لەودیو ئەوەى تێکست پێمان دەڵێت وننەبین و بۆخۆمان بگەڕێین بەشوێن ئەو تێکستەى کەدانەر مەبەستى بووە بینووسێت و نەینووسیوەو هۆکارەکانى ئەم گەمەیەى نێوان تێکست و دانەرەکەشى هەرچییەک بن لەئێستادا ناتوانین تەواو خۆمانى لێبدەین و یەکاڵاى بکەینەوە. ئاشکراشە تەنها ئەو تێکستانە دەتوانن ئێمەى خوێنەر کەمەندکێش بکەن کەزیندوون و لەئاست خوێندنەوەدا دەکرێنەوەو دوورن لەو چەشنە بەناو تێکستانەى کەمردوون و لەفەرزێکدا بشیانخوێنینەوە هیچمان لادروست نابێت. قسەکردنێکى جیدییانەش تەنها لەسەر تێکستە تۆکمەکان دەکرێت، ئەو تێکستانەى کەدەتوانن لەئاست خوێندنەوەى خوێنەرى زیرەک و جدییدا خۆیان رابگرن و بەڵکو گەمەیەکى زۆر قووڵ و سەیر و سەمەرەشیان لەگەڵ بکەن، تێکست لەگەڵ هەموو ئەوەى کەدەیخاتەڕوو و هەموو ئەوەش کەدەیشارێتەوە، بەدەر نییە لەخەیاڵ و فانتازیاو وشەسازى و رەوانبێژى و بەرهەمهێنانى واتاو تەوزیفکردنى دەلالەتەکان و بوونى ئیستراتیژیەتێکى شاراوەو ئاشکرا، لەهەمووشى گرنگتر کەینونەى تێکستە کەمەشروعییەتى مانەوەى پێدەبەخشێت و بەو پێیەش کەبۆخۆى هەڵگرى مەشروعیەتێکى ناوەکى و خودیشە، بۆیە دەبێت بەدەر لەدانەرەکەى و ئەو واقیعە دەرەکییە بخوێنرێتەوە کەهەبووە و هەیە، ئەوە خوێندنەوەى تەقلیدییە کەتێکست و نووسەرەکەى وەک دوانە دەبینێت و ناتوانێت لێکیان جوودا بکاتەوە، زۆر جار چاوپێکەوتنى پڕ نەرجسیەتى نووسەرانێکم خوێندۆتەوە کەهەموو باسکردنێکى باشى تێکستەکانیان بەباشەى خۆیانى لەقەڵەم دەدەن و هەموو باسکردنێکى خراپى تێکستەکانیشیان بەخراپ باسکردنى خۆیانى دەزانن، لەکاتێکدا تێکستى خراپ و باش بوونى نییە!؟

ئەوەى هەیە تێکستى زیندوو یان مردووە، یان بابڵێین تێکست و ناتێکستە!؟.

یەکێک لەخەسڵەتەکانى تێکستە زیندووەکان ئەوەیە نەیانتوانیوەو ناتوانن ببنە ئاوێنەى واقیع تەنانەت ئەگەر باسى واقیعێکى دیاریکراویشیان کردبێت، هەردەم مەوداو بۆشاییەکى ئاشکرا یان شاراوەیان لەخۆدا هەڵگرتووە، ئەمە جگە لەوەى ئیشکال لەباسکردن و خستنەڕووى واقیعێکى دیاریکراودا هەیە ئیدى ئەو واقیعە هەرچییەک بێت، ئاستەمە ببێتەوە بەو واقیعەى کەباس دەکرێت، هەر بۆنمونە کاتێک سەخترین ساتەکانى ژیانمان دەگێڕینەوە نابێتەوە بەو واقیعەى کەتێیدا ژیاوین، کەى ئەو ساتەوەختەى کەکەسێکى تێیدا رووبەڕووى مەرگ دەبێتەوە هەر ئەو ساتەوەختەیە کەئەگەر کەسەکە لەمەرگ رزگارى بوو بۆمانى بگێڕێتەوە، بۆیە دەکرێت بڵێین تێکستى زیندوو ئەو تێکستەیە حەقیقەتى خۆیمان لابەرجەستە دەکات، کارى ئێمەش خوێندنەوەى ئەودیوى ئەو حەقیقەتەیە کەتێکست لەخۆى گرتووە، ئەمەش بەتێپەڕکردنى بونیادى تێکستەکە، تا نەگوتراوەکانى بدۆزینەوە، بەلەبەرچاوگرتنى ئەوەى گوتراوەکانى تێکست هەڵخەڵەتێنەرن.

زۆرێک لە تێکستەکان دەرئەنجامى گوتراوەکانیان خوێنەر دەگەیەنێتە ئەوەى کەئەمە مەبەستى تێکستەکەیە، لەکاتێکدا لەپشت ئەو گوتراوانەوە، پێچەوانەکەى خۆى مەڵاس داوە، وەک ئەو تێز و تەرحانەى لەدوو توێى تێکستەکانەوە بەناوى ئازادى و یەکسانى و دژایەتى ئیمپریالیزم و دیکتاتۆریەت و چەندین شتى لەو بابەتە خوێنەر مەست دەکەن و دواتر هەر خودى دانەرانى ئەو کتێبانەو باوەڕدارانیان کەبۆیان لوا دنیایەکى زۆر لەوەى پێشووتر خراپتر و ترسناکتر بنیات دەنێن و لەجێى ئیمپریالیەت و دیکاتۆریەت و هەموو ناشیرینییەکانى پێشوو دزێوترو ناشیرینتر دێنەوە مەیدان، لەکاتێکدا خوێنەرێکى وردبین و جیدى دەتوانێت هەر لەنێو خودى نووسینەکانیاندا ئیمپریالیەتى زمان و تەسەوور و دنیابینى دیکتاتۆریانەى ئەوان ببینێتەوە.

بەهەر حاڵ گەر بگەڕێینەوە سەر باسەکەمان، لەکاتێکدا چەند وا تەسەوور بکەین کەلێى چووینەتە دەرەوە لەڕاستیدا لەنێو خودى باسەکەداین و هەروەک چۆن چەند تەسەووریش بکەین لەنێو باسەکەداین لەڕاستیدا لێى چووینەتە دەرەوە، ئیدى ئەمە گەمەیەکەو بەدەر لەویستى خۆمان دەمانهێنێت و دەمانبات، دواتر ئەوەى گرنگە کردنەوەى دەرکەیەکە بۆ خوێندنەوەى نەخوێندراوەکان!؟.

تێکستە ئەفسانەیى و شیعرییەکان نمونەیەکى بەرچاوى ئەو چەشنە تێکستانەن کەهەردەم دەکارێت بخوێنرێنەوە. بەو پێیەى کەتوانایەکى سەیریشیان تێدایە بۆ شاردنەوەى ئەوەى کەمەبەست بووە بگوترێت و لەپشت گوتراوەکانیەوە دنیایەک نهێنى و پەنهان هەیە، چەندیش ئەو نهێنى و پەنهانانە زیاتر بن هێندە خوێندنەوەمان بۆى چڕتر و زیاتر دەبێت.
( هەمووتان چوون بۆ سەفەر، هەمووتان
کەستان نەگەڕانەوە
بەتەنها چووم بۆ سەفەر، بەتەنها
ئێوەیشم لەگەڵ خۆمدا هێنایەوە،
ئاخر، لەوەستاندا بەڕێکەوتن
لەرۆیشتندا بەڕێکەوتم و هاتمەوە).

رەنگە خوێندنەوەیەکى تەقلیدیى بۆ ئەم کۆپلە شیعرییە تەنها بتوانێت باس لەمەحکەمبوونى بکات، یان ئاماژە بەیەقین و تاکڕەهەندى و ماناى سەرزارەکى بکات. واتە ئەوەى کەخوێندەوەیەکى تەقلیدیى دەتوانێت پێمان بڵێت تەنها ئەوەیە کەلەڕووکەشدا هەیەو لەوە زیاتر ناتوانێت رۆبچێتە نێو چینەکانى دیکەیەوەو شاراوەو نەزانراوەکانیمان بۆ کەشف بکات. هەر خوێندنەوەیەکیش ئەوەمان بۆ بخاتەڕوو کەتێکست دەیڵێت لەڕاستیدا هیچى بۆ ئێمە نەخستۆتەڕوو جگە لەڕووکەشى ئەوەى کەهەیە.

لەکاتێکدا خوێندنەوە ئەوەیە تۆ لەڕێى هەڵوەشانەوەى ئەوەى لەبەر دەستدایە بگەیتە نەگوتراو و شاراوەکان، هەروەک چۆن دەتوانین لەلۆژیکى تێکستەوە نالۆژیکییەت و لەپشت ئەقڵانییەت و ماقووڵەوە، ناماقووڵ و نائەقڵانییەت بدۆزینەوە، ئاواش لەم بەشەى ئەو شیعرەى کەلەبەر دەستدایە دەتوانین گومانێکى سەیر و سەمەرە ببینینەوە کەنەک هەر دژ و ناکۆکە لەگەڵ تێکستەکە وەک رووداو و کردەیەک، بەڵکو خودى ئەو یەقینەش بەتاڵ دەکاتەوە، هەر ئەمەشە تێکستە شیعرییەکە دەکاتە تێکستێکى زیندوو، ئەگینا ئەگەر ئەوەى لەبەر دەستدایە لەیەقین و رەهابوون هەر ئەوەندە بووایە، نەدەکرا رامانبگرێت و هەوڵى خوێندنەوەى بدەین!؟.

ئەگەر من-ى نێو ئەو بەشەى شیعرەکە هاتباو زۆر پێداگر بایە لەسەر ئەوەى کە مەبەستیەتى بیڵێ و جەختى لەسەرکردبا، تەنها یەقینێکى رووکەشیانەى لاى خوێنەر دروستدەکرد و بەو پێیەش گومانکردنیش دەبووە شتێکى رووکەشى.

بەڵام یەقینەکە بەڕاستگۆیى و سادەیى و خۆڕسکانە، بێ دوو دڵى و دڕدۆنگى و دڵەڕاوکێ و پێچ و پەنا خراوەتەڕوو، هەروەک ئەوەى شتێکى زانراو بۆ کەسێکى ئاگادار لەمەسەلەکە بگێڕیتەوە، یان بەڵگەنەویستێکى غەیبانى بۆ باوەڕدارانى چەشنە غەیبانییەتێک باسبکەیت و پێیان رابگەیەنیت.

"ئیبن عەرەبى" تێڕوانینێکى زۆر گرنگى هەیە، پوختەکەى ئەوەیە کاتێک مرۆڤ دەیەوێت لەئەقڵەوە دەست پێبکات یان ئەقڵانییانە شتێک بخاتەڕوو، ئەوە بیەوێت و نەیەوێت بێئاگا پەناى بۆ وەهم بردووەو لەڕێى وەهمەوە ئەمەى کردووە، ئەگەر کەمێکیش بڕوانینە ئەم بۆچوونەى "ئیبن عەرەبى" دەبینین پێچەوانەکەشى ڕاستە. ئەو یەقینە وەهمییەى لەکۆپلەشیعرییەکەدا خراوەتەڕوو، لەپشتیەوەڕا ئەقڵانییەتى ئاستەمبوونى کارێکى ئاوها و لەو چەشنە خۆى حەشارداوە، وەک ئاماژەشم پێدا هیچ گومانێک لەڕووکەشى تێکستەکەدا و لەمیانى وشەو دێڕەکانەوە خۆى دەرناخات و هیچ دژایەتى و ناکۆکییەکیش بەدى ناکرێت، خۆ ئەگەر هەشبایە ئەوە تێکستەکەى دەمراند!؟.

"فرانسوا جاکۆب" دەڵێت:
( لەمڕۆدا ئەفسانەو خورافات ناچنە ریزى توڕەهات و شتە پووچەکانەوە، بەڵکو وەک سیستمێکى پێگەیاندن و جیاکردنەوە، لێک دابڕاندن و پێکەوەگرێدان لێى دەڕواندرێت... ئەفسانەو خوڕافات سیستمێکى راڤەکارییانەى جیهانە...).

ئەگەر ئەوەى لەتێکستەکەدا خراوەتەڕوو بینراو و بەرجەستەکراو بایە، ئەوە نەبینراو و خەیاڵ لێکراوەکەى دەکەوتە ئەودیوى تێکستەکەو پێچەوانەکەشى راستە!؟.

دەبێت ئاماژەش بەوە بدەین کەئەو یەقینەى لەکۆپلە شیعرییەکەدا خراوەتەڕوو، نزیکە لەیەقینى ئەم دێڕە شیعرییەى -مەحوى-ییەوە:
( خەو ئەزانێ نییە، دەیوت دەبنوو بێمە خەوت
نێک بەختم بەوەنەوەزێ بکە، ئەى بەختە مەدەد)

دیارە ئەم بەیتە شیعرییەى -مەحوى- زیاد لەهەموو تێکستە شیعرییەکانى خودى -مەحوى- خوێندنەوە هەڵدەگرێت، بەڵام یەکێک لەگرفتەکانى خوێندنەوەو دنیاى رەخنەکارى کوردى تا ئەم ساتەوەختەش و بەشێوەیەکى گشتى پێیان سەیرە کەسێک تەنها لەسەر دێڕە شیعرێک بنووسێت،بەڵام وەک پێشتر ئاماژەم پێدا، "ژاک دریدا" قووڵترین خوێندنەوەى تەنها بۆ ناونیشانى "دادگایکردن"ى "کافکا" کردووە.

دواجار سەبارەت بەکۆپلە شیعرییەکەى نێو شیعرى "لەرینەوەى وشەکان"، دەبێت بڵێین بەشى شاراوەى ئاماژە بەو لێکچوونە دەکات، کەمن-ى نێو شیعرەکە لەگەڵ هەمووان دەکاتەوە یەک و هەمووانیش لەگەڵ من-ى نێو شیعرەکە دەکاتەوە یەک، پێمان دەڵێت ئیدى ناکرێت من "من" بم، چوونکە "من" بوومەتە ئێوەو ئێوەش بوومەنەتە "من"، ئەمە جگە لەو فەزا سوریالییەى لەو کۆپلەیەدا هەیە و دەکرێت بەخەونێک بشوبهێنرێت، کەچەند لەکاتى دیتنیدا یەقینمان هەبێت، بەڵام دواجار پاش بێداربوونەوەمان شتێک نامێنێت بەناوى یەقین، رەنگە گومانیش لەو حاڵەتەدا رێچکەیەکى دیکە بگرێتە بەر، ئیدى دەبێت هەردەم لەنێو یەقین و گومانەکاندا بۆ شوێنجێگەیەک بگەڕێین کەهیچیان نەبێت، بەڵام ئاخۆ شوێنجێگەیەکى ئەوها لەهیچ شوێنێکدا هەیە!؟.

ماڵپه‌ڕی یوسف عیزه‌دین