١٣\١١\٢٠٢٤

شوناسی گۆڕستان.

هاوڕێ نەهرۆ        

 
گۆڕستان یا شاردنەوەی مردوو لە ژێر خاک کۆنترین سروتی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی یە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مرۆڤی نیاندرتاڵ، نزیکەی سەد هەزار ساڵ پێش ئێستا، پاشماوەی مرۆڤی نێژردراوی ژیر خاک لە ئەشکەوتی شانەدەر لە کوردستانی باشور دۆزراوەتەوە کە لەگەڵ دەسکەی گوڵ نێژردراوە، وادیارە گۆڕی کۆن زۆر قووڵ نەبووە، لەبەر ئەوەی بە ئێسک و بەردی تیژ چاڵیان هەڵکەندووە، دەکرێ ئەم دیاردەیە لە رووی فەلسەفی و ئاینی و زانستی لێکی بدەینەوە، وەک ئاشکرایە لە کۆمەڵگایەک بۆ کۆمەڵگایەکی دی جیاوازیی هەیە، بە پێ بروای ئاینی و فەلسەفی و روحی هەر میللەتێک گۆڕانی بەسەر دێت، وەک پرنسیپ شاردنەوەی مردوو ڕیزگرتنە لە کەسایەتی مرۆڤ چ ژن بێت یان پیاو تەنانەت لەقورئان وەک پەرتووکێکی کەلتووری هاتووە (اکرام المیت دفنە) بەڵام لە رووی زانستی و پراکتیکی یەوە، مرۆڤ کە دەمرێ لاشەی بۆگەن دەکا ئاکام دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی تەنانەت زیانی ئەبێ بۆ ژینگە، هەر بۆیە شاردنەوەی پێداویستی یەکی تەندروستی یە بەڵام کە ئاینە ئیبراهمیەکان پێش دوو هەزارو پینج سەد ساڵ داهات، شاردنەوەی مردوو ڕێ و ڕەسمی تایبەت بەخۆی تیا پەیڕەو دەکرێ وەک ئاشکرایە لە ئاینی ئیسلام دا یاسینی مەرگ دەخوێندرێ، مردوو تەلقین دەکرێ، لە ئاینی کریستیانیش مردوو دەبردرێتە کڵێسا و زەنگی کۆچی یەکجارەکی لێئەدرێ، دوای چەند رۆژێک خەڵک و ناسیاوانی کۆچکردوو کۆئەبنەوە لە کڵێسا لە ڕێ و ڕەسمێکی تایبەتی ئاینی و بە ئۆتۆمبیلی تایبەت دەبردرێ بۆ گۆڕستان و ئەینێژن، لە ئاینی جوولەکەش کە مرۆڤ دەمرێ لەماوەی بیست و چوار سەعات دا دەینێژن لە ڕێ و ڕەسمی تایبەتی ئاینی دا کە هەفتەی یەکەم پێ دەڵێن شیفاء هەروا سی رۆژی یەکەمیش پێ دەڵێن شلوشێم، لە ڕاستی دا ئاین بەواتای دەسەڵات بە تایبەتی ئاینە ئیبراهمیەکان، هەر ئاینێک (احداثیات)ی تایبەتی شوێنی هەیە لە نێو فەزای دەرەوەو سروشت دا، ئەم (احداثیات)یانە جیاوازە لە ئاینیکەوە بۆ ئاینی تر، هەر بۆیە لە شارێکی وەکو ئۆسلۆ پایتەختی نەرویج سێ گۆڕستانی سەرەکی لێیە، گۆڕستانی جووەکان، لەلایەکی دی گۆڕستانی تایبەتی موسەڵمانەکان، دواتر گۆڕستانی خۆیان کە زۆربەیان کریستیانن، شایانی ئاماژەیە لە گۆڕستانی مەسیحی و ئیسلام دا گوڵ دائەنێن لەسەر قەبران بەڵام لە ڕێ وڕەسمی ئاینی جوودا ، کاتێ وەکو فاتحە چەند دێڕێکی تەورات لەسەر قەبر دەخوێنن ئەوجا بەردێکی بچوک لەسەر قەبرەکە دائەنێن ! گەرچی زانست بروای بەروح نییە وەک چەمکێکی ئاینی، لەبەر ئەوەی زانست ملکەچی ئەزموونگەرایی و تێبینی یە بەڵام ئاینەکان هەر یەکەیان بە جۆرێ چارەنووسی روح دیاری ئەکەن، لە ئاینی ئیسلام و جوو دا روح دەگەرێتەوە بۆ لای خوداوەند تا رۆژێ (قیامە) هەڵسانەوە یان دەچێتە بەهەشت یان دەچێتە خواری خوارەوە (اسفل السافلین) هەروا لە ئاینی کریستیان دا روح ئەچێتە ئاسمان، پیاوچاکان لەگەڵ یەک دەچنە بەهەشت هەروا بەدکاران و خراپکارانیش دەچنە دوزەخ بەڵام ئەگەر ئێمە دوور لە پێناسەی ئاین بۆ روح بەشێوەیەکی کلاسیکی، بروانین لەڕوانگەی سایکۆلۆژیەتی فیزیاوی یەوە بۆ روح بڕوانین، دیارە ئێمە وەک گریمان قسە دەکەین بەڵام گریمانەکانیش بەشێوەیەک لە شێوەکان پشت بە زانستی کارەبایی و موگناتیسی و لوژیکی دەبەستی، بۆ نموونە لەڕوانگەی ئەم زانستەوە، روح بریتی یە لە تەوژمی کارەبا، هەر یادەوەرییەکی زیندەوەر مرۆڤ بێت یان ئاژەڵ بگرە رووەکیش یادەوەریی هەیە، ئەم یادەوەریی یە دەکرێ وەک جیهازێکی تەلەفونی دەستی ژمارەی دیاریکراوی بۆ دابنرێ، لەکاتی لە ژیان دایە بەپێ ئەو ژمارەیە کونتاکت و تەماسی ناردن و وەرگرتنی هەیە، ئاکام کایەی تەلەپاتی ئەنجام ئەدا، بەم شێوەیە بەهرەمەند ئەبێ لە زانیاری و وێنەو ئایکونی یادەوەرییەکانی دیکە لەگەڵ یادەوەریی سروشت کە کانگای سیمبولی زانستی و زمانەوانی و فیزیاوی و کیمیاوییە، ئەم روحە کە لای ئێمە پێناسەکەی تەوژمی کارەبایە لە جەستە جیا ئەبێتەوە بەڵام نامرێ، بەپێ ئەگەری زانستی دەڵێین ئەم تەوژمە کارەبایە بە بەرزی سەد مەتر لەسەرەوەی جەستە جێگیر ئەبێ و دەبێتە یەکەیەکی یادەوەریی لە نێو شوناسی گەورەو بەرفراوانی یادەوەریی سروشت دا، هەروا ئەگەری زانستی هەیە کە ئەم روحە وەک گوتمان چەشنی جیهازێکی تەلەفون سیم کارت و پروسیسەری هەیە، ژمارەی تایبەتی یادەوەریی هەیە، دەکری لە لایەن دەسەڵاتی باڵاوە، بە میتافوری ئەبێتە دەسەڵاتی خوداوەند، جارێکی دیکە بۆ پروسەی ژیان بگەرێنرێتەوە، ئەم پروسەیە لە ئاینی هندوسی و بودایی دا دانی پیانراوە وەک تیئوری دوناودونی روح (التناسخ في الارواح) بێگومان سروشت و گەردوون دەیان ئاقاری موگناتیسی و کهروموگناتیسی تیایە، تاڕادەیەک مرۆڤەکان گیرودەی ئەم هێڵە کهروموگناتیسیانەیە، لێرەدا دەردەکەوێ کە کردەوەی مرۆڤ و قەدەری فیزیاوی مرۆڤ تاڕادەیەک دیاریکراوە، هەر بۆیە فەیلەسوفێک وەک ژان بۆل سارتەر داوای (المزید من الحریة) ی دەکرد، بێگومان پێش و پاش سارتەریش دەیان نووسەر ئەم پەیامە مرۆڤ دوستانەیان دووپات کردۆتەوە، پەیامی ئازادی زۆرتر بۆ مرۆڤەکان، مەبەست لاوان و ئافرەتان و ژنان و پیاوانە، هەر یادەوەریی بە پێ سەندیکای خۆی، سەندیکای پێشەیی بۆ کاسبکاران و کرێکاران و فەرمانبەران و دادوەران وپزیشکان، دیارە بە شێوەیەک لە شێوەکان سەندیکا لە نێو سوپایش دا هەیە، لە رێگای بوونی دەزگای (التوجیە السیاسی) ئەندامانی سوپا وێڕای نەتەوەو ئاین و خێڵ یەک ئاراستەی نیشتمانی و سیاسی و ئایدولۆژی وەردەگرن، مەبەست لە باسکردنی ئەم تەقسیم بەندی یە لەڕاستی دا ڕەنگدانەوەی تەقسیم بەندییەکانی نێو سروشت و گەردوونە، هەر چین و توێژێک هەڵگری بەشێکن لە مەعریفەو زانست کە لەبنەڕەتدا لە نێو سروشت دا جێگیرە، ئەم شوناسانە، ئەم یادەوەرییانە کە دابەش دەکرێن دەخرێنە نێو خانەی کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی خۆیانەوە، ڕەنگدانەوەی هێڵە موگناتیسی و کهروموگناتیسیەکانی سروشت و گەردوونە، دیارە لەم رێگایانەوە هاوئاهەنگی لە نێوان سروشت و مرۆڤەکان و کۆمەڵگای مرۆڤایەتی دێتەکایەوە، ڕەنگ و دەنگی سروشت لە نێو کۆمەڵگای مرۆڤایەتی دا ڕەنگ و دەنگ ئەداتەوە، بەم شێوە لە لایەکی دیکە ئاڕاستەکردنی مرۆڤەکان لەم دونیاو لەو دونیا بەشێوەیەکی ئاسان و ماتماتیکی و فیزیاوی بەرێوە دەچن، ئەگەر بەشێوەیەکی دی قسان بکەین، ژمارەی دانیشتوانی سەر زەمین هەشت ملیار کەسە، ئەم ژمارەیە وەک گریمان لەوانەیە چەندین جار ئەم یادەوەریانە لە پروسەی Reincarnation و دونادۆن دووبارەو سێ بارە بەرهەمهێنراونەتەوە، نهینی هەڵگیرسانی شەڕ لەنێو دەوڵەتان، دەگەڕێتەوە بۆ ڕق و کینەی یادەوەرییەکان لە بەرانبەر یەک بە درێژایی مێژوو، لەبەر ئەوەی کەڵە پیاوان و سیاسەتمەداران لە رێگای حیکمەتی فیزیاوییەوە، پروسەی کایەی زەینی دەزانن، کێ، کێ یی کوشتووە، کێ بەرپرسیارە، تەنانەت رووداوی کۆمەڵایەتی هاتووچۆ بەشێکن لە کایەی رق و کینەی لەنێو یادەوەرییەکان، مارکس گوتەنی، مێژووی مرۆڤایەتی بریتی یە لە مێژووی ململانی، هەرچەند مارکس دیوە ئابوریەکەی دیاریکردووە بەڵام لەڕاستی دا ململانی چەند ئاراستەو رووگەو دیوی هەیە، ململانی پانتایی قووڵی هەیە، ململانی زۆر ئاڵۆزەو گرێی کوێرەی تیایە، ململانی لە بوارێکی تایبەت گەرچی سەرەکییش بێ قەتیس ناکرێ، هەر چۆن موعانات هەمەڕەنگە ئەوا ململانی جۆراوجۆرە، ململانی ماددی و مەعنەویی بوونی هەیە، ململانی روحی و جەستەیی هەیە، ململانی لۆژیکی و نالۆژیکی هەیە، با بگەڕێنەوە سەر شوناسی گۆڕستان، دەکرێ لێرەدا خوێنەری بەڕیز پرسیارێک بکا، ئاخۆ ئەوانەی گۆڕیان نییە وەک بەڕێز عەبدوڵلا پەشێو دەڵی لە دەقی شیعری سەربازی ون، کە وەفدی دەچێتە شوێنی بۆ سەر گۆڕی سەربازی ون، تاجە گوڵێنەیەک دێنێ، ئەگەر سبەی وەفدێک بێتە وڵاتی من، لێم بپرسی، کوانێ گۆڕی سەربازی ون، دەڵێم گەورەم، لە کەناری هەر جوگەێی، لەسەر سەکۆی هەر مزگەوتێ، لەبەر دەرگای هەر ماڵێ، هەر کڵیسەێی، هەر ئەشکەوتێ، لەسەر کابەردی هەر شاخێ، لەسەر درەختی هەر باخێ، لەم وڵاتە، لەسەر بستە زەمینێ، لە ژێر هەر گەزە ئاسمانێ، مەترسە، کەمێک سەرداخەو تاجە گوڵینەکەت دانێ، ئەگەر لە چوارچێوەی بابەتەکەمان باسی ئەوانە بکەین کە لەکاتێ گەرمەی جەنگ جەستەیان لە نێو تانک و زریپۆش سووتاوە یان لە بەرەکانی جەنگی کاوڵکاری و ماڵوێرانی قەل وداڵ جەستەیان خواردووە یان بونەتە ژێر خاکەوە وەک کارەساتی ئەنفالی ١٩٨٨ کە پروسەیەکی بەدناو بوو دژی گەلی کورد کرا، ١٨٢ هەزار مرۆڤی کورد زیندە بەچاڵ کرا، لە گۆڕی بە کۆمەڵ نێژران ئەو مرۆڤانە بەژن و مناڵ و پیرەوە یادەوەرییان لە نێو شوناسی ئاهو ناڵە و بەدبەختی میللەتێکی ژێردەست تێکەڵ و ئاوێتە بوو، ئەوە جینۆساید بوو دژ بە میللەتێکی بێتاوان کرا، یادەوەرییان تێکرا یەکانگیری یەک بوو، پیرۆزترین (احداثیات) ی شوێن لە سروشت دا داگیر کردووە، هەر وەک چۆن ئاینە ئیبراهیمیەکان (احداثیات)ی شوێنیان هەیە، ئەوا کارەساتی ئەنفال و هەڵەبجە دوو (احداثیات) ی شوێن لە یادەوەری سروشتی کوردستان بۆ هەتا هەتایە جێگیر بووە!

ئەگەر جوو لە مێژووی هاوچەرخ دا بە کارەساتی هولوکۆست ناسرا، هەر ئەم کارەساتە بوو بووە هۆ و نهێنی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل ١٩٤٨ کوردیش چەشنی جوو کەمایەتی یە، سەبارەت بەو وڵاتانەی بەسەری دابەش کراوە، ئەگەر جوو کەمایەتی ئاینی و نەتەوەیی بوو لەسەر ئاستی جیهان ئەوا کوردیش وەک کەمایەتی وپانتایی جوگرافی کە داگیر کراوە لەلایەن چەندین دەوڵەتەوە، ئەوە کارەساتی ئەنفال و هەڵەبجە دەبنە نهێنی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان لە ئایندەیەکی چاوەروانکراودا چەشنی دەوڵەتی ئیسرائیل دەبێتە بەهێزترین دەوڵەت لەسەر ئاستی ناوچەکە لەماوەیەکی دیاریکراودا، بێگومان لە یادەوەریی کورد و جوو گۆڕستان وەک سیمبولی کۆمەڵکوژی بەرجەستەو ئامادەیە!

شایانی باسە لای مەکسیکیەکان رۆژی مردووان هەیە کە دەکاتە یەک و دووی نۆڤەمبەر، پێیان وایە لە یەکی نۆڤەمبەر روحی مناڵان دەنێشێتەوە سەر زەمین، هەروا لە دووی نۆڤەمبەر روحی گەورە ساڵان دەگەرێتەوە سەر ئەرز، لە ڕێ وڕەسمی تایبەتی دا کەللەی سەر بەهەویرو شەکر دروست دەکەن بە مۆسیقاو سەماو دروست کردنی خواردن وەک سیمبولی قوربانی دەچنە سەر قەبران و تیئاترو کاری هونەری پێشکەش دەکەن، لە ئەمریکاش لە ٣١ ی ئەکتوبەر جەژنێکیان هەیە بە نێوی هەلوین لەم جەژنە دا مناڵان یەکتر دەترسێنن، گوایا شەوی ٣١ ئەکتوبەر نزیکترین مەوداو فاصلەیە لە نێوان یادەوەریی مردووان و زیندووان، ئەم جەژنە ڕەگێکی ئاینی یی هەیە، لەرۆژگاری ئەمرۆدا پەرێوەتەوە بۆ وڵاتانی ئەسکەندەنافی.

١٢\١١\٢٠١٤ - ئۆسلۆ
ماڵپەڕی هاوڕێ نەهرۆ